Τέχνη, Βλασφημία και Θρησκεία

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ιω. Δημούλης *

Ο πρόσφατος βανδαλισμός έργων τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη επανάφερε στο προσκήνιο ένα διαχρονικό ζήτημα: τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης και τον σεβασμό των θρησκευτικών και πολιτιστικών ευαισθησιών. Η τέχνη, διαχρονικά, αποτελεί πεδίο διαλόγου, αμφισβήτησης και έκφρασης, ενώ συχνά αγγίζει ζητήματα που προκαλούν αντιδράσεις. Παράλληλα, όμως, η κοινωνική συνοχή βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό, ιδιαίτερα σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός είναι βαθιά συνυφασμένοι μέσα στους αιώνες. Η πολιτιστική μας κληρονομιά αποτελείται τόσο από τα κλασικά μνημεία όσο και από τη βυζαντινή παράδοση, τη λαϊκή θρησκευτική τέχνη και τις σύγχρονες δημιουργίες.

Το ζήτημα των ορίων μεταξύ τέχνης, βλασφημίας και θρησκείας αποτελεί ένα διαχρονικό και πολυσύνθετο πεδίο συζήτησης, που αγγίζει τόσο τη θεολογία όσο και την κοινωνιολογία. Η τέχνη, ως μέσο έκφρασης και ανατροπής, έχει συχνά βρεθεί αντιμέτωπη με θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις, δημιουργώντας εντάσεις και αντιπαραθέσεις σχετικά με τα όριά της. Από θεολογική σκοπιά, η βλασφημία συνδέεται με την ύβρη απέναντι στο θείο και αποτελεί σοβαρό αδίκημα στις περισσότερες θρησκείες. Στον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, η βλασφημία θεωρείται προσβολή προς τον Θεό ή το ιερό, αλλά η ερμηνεία της διαφέρει ανάλογα με το θρησκευτικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Ειδικά στον Χριστιανισμό και παρότι η καταδίκη της βλασφημίας αναφέρεται στις Γραφές (Ματθαίος 12:31), στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες έχει πλέον επικρατήσει η αρχή της απόλυτης ελευθερίας της έκφρασης, με αποτέλεσμα να αποποινικοποιείται η βλασφημία ή να αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη ανεκτικότητα.

Από κοινωνιολογική σκοπιά, η τέχνη λειτουργεί ως μέσο ελεύθερης έκφρασης, το οποίο συχνά προκαλεί και αμφισβητεί καθιερωμένες αντιλήψεις. Από την Αναγέννηση έως τη μεταμοντέρνα εποχή, οι καλλιτέχνες έχουν χρησιμοποιήσει την τέχνη ως εργαλείο εξερεύνησης της ανθρώπινης εμπειρίας, ακόμα και μέσω της πρόκλησης θρησκευτικών ή ηθικών συμβόλων. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία έκφρασης δεν γίνεται πάντα αποδεκτή με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις κοινωνίες. Το ερώτημα των ορίων μεταξύ τέχνης και βλασφημίας παραμένει ανοιχτό και δεν έχει μια ενιαία απάντηση.

Σε ό,τι αφορά το πρόσφατο περιστατικό στην Εθνική Πινακοθήκη φρονώ ότι οποιαδήποτε μορφή βίας απέναντι στην τέχνη, είτε προέρχεται από ατομικές ευαισθησίες είτε από οργανωμένες αντιδράσεις, είναι αδύνατο να καταστεί αποδεκτή σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η απάντηση σε μια τέχνη που θεωρείται προκλητική δεν είναι η καταστροφή, αλλά ο διάλογος. Ο πολιτισμός προχωρά όταν οι διαφωνίες εκφράζονται μέσα από τον λόγο, τη συζήτηση και την ανταλλαγή απόψεων, όχι μέσω πράξεων που τραυματίζουν τη δημόσια περιουσία και την ελεύθερη καλλιτεχνική δημιουργία.

Η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης αποτελεί θεμελιώδη αξία σε μια δημοκρατική κοινωνία. Είναι σημαντικό να διατηρείται ένας ανοιχτός διάλογος που να επιτρέπει την έκφραση διαφορετικών απόψεων, χωρίς να καταφεύγουμε σε πράξεις βίας ή λογοκρισίας. Το ζητούμενο δεν είναι η φίμωση της δημιουργικότητας ούτε η αποδοχή κάθε καλλιτεχνικής προσέγγισης άκριτα, αλλά η διατήρηση μιας ανοιχτής κοινωνίας, όπου η τέχνη και η πίστη μπορούν να συνυπάρχουν με αλληλοκατανόηση. Ο σεβασμός προς τα θρησκευτικά συναισθήματα είναι εξίσου σημαντικός. Η θρησκευτική πίστη αποτελεί κεντρικό στοιχείο της ταυτότητας πολλών ανθρώπων, και η προσβολή της μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικές εντάσεις. Είναι καθήκον των καλλιτεχνών να λαμβάνουν υπόψη αυτές τις ευαισθησίες, ενώ παράλληλα εκφράζουν την προσωπική τους οπτική. Η επίτευξη μιας ισορροπίας μεταξύ αυτών των δύο αξιών απαιτεί αμοιβαίο σεβασμό και κατανόηση. Η τέχνη εξ ορισμού οφείλει να προκαλεί σκέψη και διάλογο, χωρίς να οδηγεί σε διχασμό. Αντίστοιχα, η κριτική προς την τέχνη είναι σώφρον να εκφράζεται με σεβασμό και μέσω θεσμικών οδών, αποφεύγοντας ενέργειες που πλήττουν την ελευθερία της έκφρασης.

Συνοψίζοντας, η σχέση μεταξύ τέχνης, θρησκείας και βλασφημίας δεν μπορεί να αξιολογηθεί απόλυτα, καθώς εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Η τέχνη, ως μέσο ελεύθερης έκφρασης, έχει το δικαίωμα να εξερευνά όλα τα πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας, συμπεριλαμβανομένης της θρησκευτικής πίστης. Από την άλλη πλευρά, η θρησκεία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας πολλών ανθρώπων, και η προσβολή της ενδέχεται να έχει σοβαρές κοινωνικές συνέπειες. Η ισορροπία μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και του σεβασμού των θρησκευτικών πεποιθήσεων είναι δύσκολη, αλλά ο διάλογος και η αλληλοκατανόηση αποτελούν βασικά στοιχεία για την αποφυγή συγκρούσεων και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

* Ph.D. Βαλκανολογίας

Μ.Sc. Ιστορικός & Θεολόγος

Διδάσκων στο ΠΜΣ του Παν.Δυτ.Μακ.