Η δημοκρατική ανελευθερία μας
Γράφει ο Ανδρέας Ριζούλης, ενδοκρινολόγος – διαβητολόγος
Οι κυβερνήσεις είναι υπεύθυνες για την προστασία των πολιτών τους και τη διασφάλιση της υγείας και της ασφάλειάς τους, και σε ακραίες καταστάσεις, η προστασία αυτή μπορεί να περιλαμβάνει την προσωρινή αναστολή ή τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών για χάρη της δημόσιας υγείας. Ωστόσο, τα μέτρα αυτά πρέπει να πληρούν ορισμένα κριτήρια προκειμένου να είναι αξιόπιστα και αποδεκτά, μεταξύ των οποίων να είναι περιορισμένης έκτασης και διάρκειας, να έχουν γενική εφαρμογή (δηλαδή να μην περιορίζονται σε ορισμένους πληθυσμούς), να βασίζονται σε νομικούς κανόνες, να είναι αναλογικά προς την κατάσταση, να σέβονται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και να υπόκεινται σε επανεξέταση.
Η δημοκρατία σε παγκόσμιο επίπεδο συνέχισε την κατακόρυφη πτώση της το 2021 (το ίδιο είχε συμβεί και το 2020), σύμφωνα με την τελευταία έκδοση του Δείκτη Δημοκρατίας (Democracy Index). Η ετήσια έρευνα, η οποία αξιολογεί την κατάσταση της δημοκρατίας σε 167 χώρες με βάση πέντε μέτρα – εκλογική διαδικασία και πλουραλισμός, λειτουργία της κυβέρνησης, πολιτική συμμετοχή, δημοκρατική πολιτική κουλτούρα και πολιτικές ελευθερίες – διαπιστώνει ότι περισσότερο από το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού ζει υπό αυταρχική διακυβέρνηση, ενώ μόλις το 6,4% απολαμβάνει πλήρη δημοκρατία.
Είναι διαπιστωμένο πως οι πολίτες που εμπιστεύονται την κυβέρνηση είναι πιθανότερο να πιστεύουν ότι τα μέτρα περιορισμού των πολιτών είναι καλοπροαίρετα. Αυτοί οι πολίτες μπορεί επίσης να αισθάνονται αρκετά πιο σίγουροι ότι οι ελευθερίες τους θα αποκατασταθούν μόλις τελειώσει η πανδημία. Ερευνητές βασιζόμενοι σε εργαλεία της κοινωνικής και πολιτικής ψυχολογίας, διαπίστωσαν ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις -ιδιαίτερα ο φόβος- διαδραματίζει βασικό ρόλο στην προθυμία μας να θυσιάσουμε τις πολιτικές μας ελευθερίες. Ο φόβος επηρεάζει έντονα τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Μας κάνει λιγότερο ριψοκίνδυνους, πιο ανοιχτούς στην πειθώ και πιο προσεκτικούς στη συμπεριφορά μας απέναντι σε ένα απειλητικό ερέθισμα.
Το σημαντικότερο όμως (και πιο τρομαχτικό) πόρισμα της έρευνας όμως είναι πως ο φόβος ως συναίσθημα είναι τόσο ισχυρός στην προθυμία να απεμπολήσουμε τις βασικές ελευθερίες μας, που η εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση δεν έχει πλέον σημασία. Με άλλα λόγια, τα (εκ)φοβισμένα άτομα που δεν εμπιστεύονται ιδιαίτερα τους πολιτικούς τους είναι εξίσου πιθανό να συμφωνήσουν με την τηλεφωνική παρακολούθηση και την ελεγχόμενη από το κράτος απαγόρευση της κυκλοφορίας όσο και εκείνοι που εμπιστεύονται πολύ περισσότερο την κυβέρνηση.
Έχω την αίσθηση πως θα περάσει αρκετός καιρός, πιθανώς χρόνια, προτού μπορέσουμε να κρίνουμε τον πλήρη αντίκτυπο της πανδημίας στη δημοκρατία σε όλο τον κόσμο. Η έκταση της ζημίας θα εξαρτηθεί από το πόσο θα διαρκέσει η υγειονομική κρίση και πόσο άσχημα θα πλήξει τις οικονομίες και τις κοινωνίες. Θα εξαρτηθεί επίσης από το πώς θα τα πάνε οι δημοκρατίες σε σύγκριση με τις απολυταρχίες όσον αφορά τον περιορισμό των επιπτώσεων του ιού στην υγεία και την οικονομία και γενικότερα, από το ποιος – η Κίνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες ή οι δημοκρατικές χώρες συνολικά- θα θεωρηθεί ο πιο γενναιόδωρος και αποτελεσματικός πάροχος παγκόσμιων δημόσιων αγαθών για την καταπολέμηση της πανδημίας.
Παράλληλα το πόσο προσεκτικά οι δημοκρατικές κοινωνίες μπορούν να ελέγξουν και να περιορίσουν την τεράστια συγκέντρωση της εξουσίας σε ολιγάριθμα ανώτερα κυβερνητικά κλιμάκια, λόγω των εθνικών καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, θα παίξει επίσης σημαντικό ρόλο στην εξίσωση, όπως και η ικανότητα των καθιερωμένων δημοκρατικών θεσμών να διαμορφώσουν μια συλλογική αποφασιστική δικλίδα ασφαλείας για την υπεράσπιση της ελευθερίας σε εθνικό και κατ επέκταση και σε παγκόσμιο επίπεδο σε μια εποχή αυξανόμενου περιορισμού των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών.
Βλέποντας τις εικόνες από τη Σαγκάη πολλοί βγήκαν να πουν ότι σε “δυτικού τύπου” κοινωνίες δεν θα μπορούσαν ποτέ να εφαρμοστούν τέτοιες πολιτικές ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Συμφωνώ. Την ίδια στιγμή όμως σκέφτομαι πως το ίδιο απόλυτα σίγουρος όσον αφορά τη διασφάλιση της προσωπικής μου ελευθερίας θα ήμουν όταν θα με ρωτούσαν λίγο πριν την έναρξη της πανδημίας τι πιθανότητες θα έδινα να μην μπορώ να πάρω το αυτοκίνητο και να πάω μέχρι τα παράλια του νομού μας να κάνω μία βόλτα στην παραλία.
Με λίγη τύχη, όταν η πανδημία τελικά υποχωρήσει, η παγκόσμια ατμόσφαιρα φόβου θα υποχωρήσει μαζί του. Οι άνθρωποι ίσως βρούμε την ικανότητα να ενδιαφερόμαστε λίγο περισσότερο για τις κακοποιήσεις – παραβιάσεις που συμβαίνουν μακριά από εμάς ή για ανθρώπους που δεν μοιάζουν με εμάς. Μπορεί ακόμη και να εκλέξουμε ηγέτες που θα υπερασπίζονται τις οικουμενικές αξίες.
Είναι στο χέρι μας.