Η μεγάλη σημασία του γνώθι σ’ αυτόν…
Γράφει ο Ανδρέας Κατσούρης
Είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι στην είσοδο του μαντείου των Δελφών, πιθανότατα από τις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα ή ακόμα και νωρίτερα -κανείς δεν ξέρει ακριβώς πότε- πριν δηλαδή από περίπου 2.700 χρόνια, ήταν χαραγμένο με μεγάλα γράμματα, για να το βλέπει ο εισερχόμενος στον ιερό χώρο του μαντείου, μια από τις σημαντικότερες φιλοσοφικές ρήσεις, το γνῶθι σαυτόν, γνώρισε τον εαυτόν σου. Στη περίπτωση του ιερού του Απόλλωνα θα ήθελε ίσως να υπενθυμίσει στον κάθε εισερχόμενο τη θνητή του φύση και, επομένως, να αφήσει πίσω του την υπεροψία που τυχόν έχει για οποιονδήποτε λόγο, τον πλούτο, την ομορφιά, την καταγωγή κ.ά.. Το ερώτημα που τίθεται είναι, πώς μπορεί κάποιος να γνωρίσει τον εαυτόν του και με τι ισοδυναμεί τελικά αυτή η αυτογνωσία.
Ο Πλάτων, με τους διάλογους του, μας βοηθά να διεισδύσουμε στο βαθύτερο νόημα αυτού του αποφθέγματος. Υπάρχουν, μας λέει, τρία είδη ανθρώπων με κριτήριο τη γνώση, αυτοί που γνωρίζουν ότι γνωρίζουν, αυτοί που γνωρίζουν ότι δεν γνωρίζουν, και αυτοί που νομίζουν ότι γνωρίζουν, ενώ στ’ αλήθεια δε γνωρίζουν. Η χειρότερη μορφή αμάθειας χαρακτηρίζει τα άτομα της τρίτης κατηγορίας..
Ποιοί πλανώνται πιο πολύ; Οι τελευταίοι. Είναι, επομένως, αδύνατο γι’ αυτούς να γνωρίζουν τον εαυτόν τους. Η εικόνα που θα έχουν σχηματίσει γι’ αυτόν θα είναι εσφαλμένη και παραπλανητική.
Από τα αγαθά άλλα είναι εξωτερικά, όπως σωματική υγεία και κάλλος, πλούτος, ευφυΐα, καλή καταγωγή, και άλλα είναι εσωτερικά, ψυχικά, όπως είναι η θεοσέβεια, η δικαιοσύνη, η φιλαλήθεια, η σωφροσύνη και η εγκράτεια, η ανδρεία, η πραότητα και η ευβουλία και η κοσμιότητα, καθώς και άλλες, η καρτερία, η φιλοπονία και η φιλοτιμία.
Τα εξωτερικά αγαθά είναι εύκολο να τα γνωρίσει κάποιος. Κάποια από αυτά μπορεί να τα δει και στον καθρέφτη. Και πάλι, ανάλογα με το ήθος, θα είναι και η προσωπική εικόνα που θα σχηματίσει για τον εαυτόν του, η οποία μπορεί και πάλι να είναι παραπλανητική. Ο άνθρωπος όμως είναι η ψυχή του. Πώς θα γνωρίσει την ψυχή του; Αν πλανηθεί από τα εξωτερικά αγαθά που έχει, μπορεί να σχηματίσει μια λανθασμένη γνώμη και για την ψυχή του.
Υπάρχει όμως και εδώ, μας λέει ο μέγας φιλόσοφος, ο καθρέφτης, μέσα στον οποίον μπορεί να δει την ψυχή του ο άνθρωπος. Ποιος είναι αυτός; Η σοφία, το αγαθόν, ο ίδιος ο θεός με τις ιδιότητές του ως πανσόφου, πανάγαθου, παντοδύναμου, δίκαιου κ.ά. Αντιπαραβάλλοντας την ψυχή του, τη συνολική αρετή του ή τις επιμέρους εκφάνσεις της, όπως είναι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η φιλανθρωπία κλπ., στον θεϊκόν αυτόν καθρέφτη, είναι δυνατόν να δει και να γνωρίσει τον εαυτόν του.
Η γνώση αυτή θα βοηθήσει τον κάθε άνθρωπο να τελειωθεί ηθικά, να ομοιωθεί κατά το δυνατόν με τον θεϊκόν καθρέφτη. Η κατάκτηση και η κατοχή συλλήβδην της αρετής ισοδυναμεί με ένα είδος καθάρσεως της ψυχής από τις σαρκικές ηδονές, τους φόβους και την αδικία, όπως λέει ο Πλάτων. Και η ίδια η φρόνηση είναι ένα είδος καθαρμού. Μόνον έτσι θα επιτύχει ως άτομο και ως κοινωνία την πραγματική ευδαιμονία.
Όποιος δε γνωρίζει τον εαυτόν του, είναι επόμενο ότι δεν μπορεί να γνωρίζει και να κατανοεί και τους άλλους, αλλά και τα σχετικά με την πόλη (κράτος). Ένας τέτοιος άνθρωπος δε μπορεί να γίνει πολιτικός ή οικονομικός, να διαχειρίζεται δηλαδή τα πολιτικά και οικονομικά πράγματα της πόλεως και θα διαπράττει λάθη που θα οδηγήσουν σε δυσπραγία τόσο τον ίδιο, όσο και την πόλη.
Αυτό συνεπώς που έχει ανάγκη μια πόλη (κράτος), για να ευδαιμονήσει, δεν είναι ούτε μεγάλος πληθυσμός ούτε μεγάλη σε έκταση χώρα ούτε ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, αλλά πρωτίστως πολιτικούς που θα έχουν το γνώθι σαυτόν, που θα γνωρίζουν τον εαυτόν τους, με την έννοια που διατυπώθηκε πιο πάνω, και θα πράττουν ότι πράττουν με αρετή. Αν πράττουν αδίκως αποβλέποντας στην αθεΐα και στο σκοτεινό μέρος της ψυχής, ανάλογα θα είναι τα έργα τους, καθώς και οι συνέπειες για τους ιδίους και για τη χώρα τους.
Αυτά μας λέει επανειλημμένα στα φιλοσοφικά του έργα ο Πλάτων και δε χρειάζεται πολύ μυαλό, για να αντιληφθεί κανείς την αλήθεια των λεγομένων του παρατηρώντας τη σύγχρονη ελληνική και παγκόσμια πραγματικότητα.
Συμπερασματικά, όποιος δεν έχει αυτογνωσία, δεν μπορεί και δεν πρέπει να ασκεί πολιτική ή άλλη δημόσια εξουσία. Δεν μπορεί ένας άνθρωπος ή μια χώρα να είναι ευδαίμων, αν δεν έχουν το γνώθι σαυτόν και αν δεν κατέχουν την αρετή και τη σωφροσύνη. Η συνέπεια και για το άτομο και για κάθε μορφή πολιτικής ή άλλης εξουσίας, η οποία δε συνοδεύεται από αρετή, είναι η δυσπραγία και η δυστυχία.
Σε μια εποχή, στην οποίαν πλεονάζει ο εγωισμός, η αλαζονεία, η δοκησισοφία, η φιληδονία και η ακολασία, η υποκρισία και η συστηματική υπονόμευση της αιδούς και της κοσμιότητος, τί πιο επίκαιρο και αναγκαίο για το άτομο και την κοινωνία από το γνώθι σαυτόν.