Ο καθ. Κοινωνιολογίας Νίκος Παναγιωτόπουλος στο Lastpoint.gr

Ο καθηγητής Κοινωνιολογίας Νίκος Παναγιωτόπουλος * απαντά στις ερωτήσεις που του θέτουν ο Κωνσταντίνος Μανίκας και ο Αλέξανδρος Κριτσίκης, για το Lastpoint.gr

Υπάρχει μια τάση υποτίμησης των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών. Σημάδι των καιρών ή ανάγκη της αγοράς; 

Το ίδιο είναι. Στη σημερινή γενικευμένη κυριαρχία της ιδεολογίας της αγοράς το κάνεις τη δουλειά του κοινωνικού επιστήμονα, δηλαδή να εφαρμόσει στον κοινωνικό κόσμο μια ρασιοναλιστική φιλοσοφία της γνώσης και ένα σχεσιακό τρόπο επιστημονικής προσέγγισης, αντικειμενικοποιώντας το άρρητο, αναδεικνύοντας το κρυφό και το κεκαλυμμένο, διασπώντας αυτό που η ιδεολογία, η οποία έγινε κοινός νους, ενώνει, συσχετίζοντας φαινομενικά ασύμβατες διαστάσεις φαινομένων, όλα αυτά ενοχλούν. Ενοχλούν  ένα κόσμο ο οποίος εξακολουθεί να κολυμπά στα θολά νερά της κοινωνικής μαγείας, και να χορεύει γύρω από το τοτέμ της επικαιρότητας. Σε ένα περιβάλλον που η ιδεολογία της αγοράς έχει καθιερώσει την σκέψη πως ο κόσμος αποτελεί το άθροισμα ατομικών επίλογών το να λέει κανείς σήμερα ότι τίποτα μέσα στον κοινωνικό κόσμο δεν είναι χωρίς κοινωνικό λόγο ύπαρξης και να επιχειρεί να αναδείξει τους κοινωνικούς του καθορισμούς δεν κάνει τίποτα άλλο από το να εξαναγκάζει σε άτακτη φυγή όλες αυτές τις μορφές πίστης οι οποίες συνδέονται με την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων και οι οποίες εξακολουθούν να υποστηρίζουν ότι το παν  εξαρτάται από το θεό ή την τύχη, από το συμφέρον ή το άτομο, από την τεχνική ή το οικονομικό ή και πιο πρόσφατα πάλι από το βιολογικό. Ας μην ξεχνάμε πως η κοινωνιολογία αντικειμενοποιώντας το κοινωνικό αυθαίρετο ή ακριβέστερα καταδεικνύοντας πως κάθε κοινωνικό φαινόμενο είναι ταυτόχρονα μια κατασκευασμένη από τις προγενέστερες λησμονημένες κοινωνικές σχέσεις αυθαιρεσία ασκεί αφ’ εαυτού μια απελευθερωτική επίδραση, μια επίδραση η οποία σήμερα βάλλεται.  

Πόσο έχει επιβληθεί πλέον η επικοινωνία επί της πολιτικής; 

Αποτελεί απολύτως οργανικό συστατικό της. Ζούμε σε ένα πολιτικό περιβάλλον  όπου επιχειρείται όλο και περισσότερο να εγκαθιδρυθεί μια δημοκρατία χωρίς «λαό», μια δημοκρατία των σφυγμομετρήσεων και των τηλεχειροκροτημάτων,  όπου επιχειρείται να αντικατασταθεί ο πολίτης από τον τηλεθεατή. Ωστόσο γίνεται όλο και πιο συνειδητό πια από τους πολίτες πως ο πολιτικός κόσμος κλείνεται όλο και περισσότερο στον εαυτό του απασχολούμενος με τα παιχνίδια και τις διακυβεύσεις της αναπαραγωγής και του τρόπου αναπαραγωγής του, και οι νέες επικοινωνιακές τεχνολογίες συμβάλουν σε αυτό καθοριστικά. Η αποχή έχει εγκαθιδρυθει πια και μας δηλώνει εμφατικά αυτή την συνειδητοποίηση. Οι επικοινωνιακές πολιτικές της πολιτικής δεν καταφέρνουν πια να αντιστρέψουν την τάση της απομάγευσης της πολιτικής στην οποία όλο και περισσότεροι πολίτες οδηγούνται. Μια τάση η οποία δεν θα ανατραπεί όσο οι πολιτικοί με τις πολιτικές τους δεν θα ανταποκρίνονται στις νέες μορφές οδύνης και κοινωνικής δυσφορίας από τις οποίες δεν μπορούν να ξεφύγουν οι πολίτες· δεν ανταποκρίνονται στις νέες μορφές αλλοτρίωσης που τους κατοικούν και τους στερούν, συχνά, και τους όρους αλλά και τους λόγους ύπαρξης τους.

 

Ποιες είναι οι κυρίαρχες δυνάμεις σε αυτή τη φάση της ιστορίας; 

Οι οικονομικές δυνάμεις που επέτρεψαν στο παγκόσμιο χρηματο-οικονομικό πεδίο να αυτονομηθεί και να ενοποιηθεί σχεδόν πλήρως, που έδωσαν τη δυνατότητα στο παγκόσμιο χρηματοοικονομικό χώρο  να γίνει ένας χώρος μεταξύ άλλων για την αξιοποίηση του κεφαλαίου. Αυτές που κατέστησαν  το χρήμα που συγκεντρώνεται από τους μεγάλους επενδυτές μια αυτόνομη δύναμη, ελεγχόμενη αποκλειστικά και μόνο από τους τραπεζίτες, οι οποίοι ευνοούν ολοένα και περισσότερο την κερδοσκοπία και τις χρηματοοικονομικές συναλλαγές χωρίς άλλο στόχο πέραν του χρηματοοικονομικού, σε βάρος των παραγωγικών επενδύσεων και τελικά των πολιτών. Είναι οι δυνάμεις αυτές απελευθέρωσαν  την διεθνή οικονομία της κερδοσκοπίας από τον έλεγχο των εθνικών θεσμών. Αυτή πλέον  καθορίζεται από ένα μικρό αριθμό διεθνών επιχειρηματιών που ελέγχουν και κατευθύνουν τις τάσεις των χρηματιστικών αγορών. Με άλλα λόγια είναι οι δυνάμεις οι οποίες δημιουργούν και αναπαράγουν σήμερα την  ενσωμάτωση στο παγκόσμιο οικονομικό πεδίο όλων των εθνικών οικονομιών. Μια ενσωμάτωση η οποία  τείνει έτσι να αποδυναμώσει όλες τις περιφερειακές ή εθνικές εξουσίες αφήνοντας  τελικά τους πολίτες έκθετους και ανίσχυρους μπροστά στις υπερεθνικές δυνάμεις της οικονομίας και του χρηματιστηρίου.  Ζούμε και εμείς στη χώρα μας εδώ και χρόνια τις  λεγόμενες πολιτικές “διαρθρωτικής προσαρμογής” οι οποίες δεν έχουν άλλο στόχο από το να εξασφαλίσουν την ενσωμάτωση της χώρας μας  στο καθεστώς υποταγής των κυριαρχημένων οικονομιών. Δεν είμαστε μάρτυρες καθημερινά εδώ και χρόνια των διαδικασιών που  μειώνουν   το ρόλο όλων των “τεχνητών” και “αυθαίρετων”, όπως αποκαλούνται, μηχανισμών πολιτικού ελέγχου προς όφελος της λεγόμενης ελεύθερης αγοράς. Πόσα μέτρα  κάθε λίγο υπέρ της απορρύθμισης και της ιδιωτικοποίησης, όπως είναι η κατάργηση όλων των προστασιών της εθνικής μας  αγοράς και η χαλάρωση των ελέγχων που επιβάλλονται  στις διεθνείς επενδύσεις….. 

Με ποιες έρευνες ασχολείστε αυτό το διάστημα; 

 

Μια σειρά από έρευνες είναι σε εξέλιξη αλλά θα  εστιάσω σε αυτή  που είναι γνωστό πια πως την τρέχουμε με την ομάδα μου. Εξετάζουμε κοινωνιολογικά την παιδική ηλικία. Γεννιόμαστε ίσοι μεταξύ μας; Από τα υλικά και μέχρι τα πολιτισμικά αγαθά, οι κοινωνικές ανισότητες μετρώνται, σχολιάζονται και ενίοτε, καταγγέλλονται. Ωστόσο, όλοι αυτοί οι λόγοι, όλοι αυτοί οι σχολιασμοί, είτε είναι επιστημονικοί είτε πολιτικοί, παραμένουν τις περισσότερες φορές πολύ αφαιρετικοί. Η έρευνα μας  επιδιώκει να εξετάσει από πολύ κοντά, από τη θέση των ίδιων των παιδιών, τις κοινωνικές αποστάσεις μεταξύ των παιδιών της ελληνικής κοινωνίας προκειμένου να καταστήσει θεατές τις πολύ μεγάλες και συγκεκριμένες, διαφορετικές συνθήκες ύπαρξης που συγκροτούν αυτό που, πολύ γενικά, ονομάζουμε  παιδική  ηλικία. Η έρευνα μας αυτή, μελετώντας παιδιά από διαφορετικά τμήματα των διαφόρων κοινωνικών ομάδων που συγκροτούν την ελληνική κοινωνία σήμερα και μέσω μιας πολύ σύνθετης μεθοδολογικής και θεωρητικής προσέγγισης, έχει τη φιλοδοξία να κάνει αισθητή και, ταυτόχρονα, κατανοητή μια πολύ αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα: τα παιδιά μας ζούνε την ίδια στιγμή στην ελληνική κοινωνία, αλλά δεν ζούνε στον ίδιο κόσμο. Σε αυτή την προοπτική, βασικό  στόχο της έρευνας  μας αποτελεί η εξέταση της γέννησης και οι επιδράσεις αυτών των ανισοτήτων πάνω στο μέλλον, στην κοινωνική τροχιά των παιδιών, πως και πόσο αυτό που είναι προσβάσιμο στους μεν είναι μη προσβάσιμο στους δε, πως και πόσο αυτό που είναι αυτονόητο για τους μεν είναι αδιανόητο για τους άλλους, σε μια σειρά από τομείς της κοινωνικής τους ζωής ( της στέγασης, του σχολείου, της γλώσσας, του ελεύθερου χρόνου, του σπορ, της διατροφής, της υγείας, των έμφυλων σχέσεων). Με δυο λόγια, θέλουμε να κατανοήσουμε και να αναδείξουμε τι επίπτωση έχει για το μέλλον τους  αλλά και για το μέλλον της χώρα μας το γεγονός ότι τα παιδιά δεν ξεκινούν τη ζωή τους από την ίδια αφετηρία και να φτάσουμε με βάση τα συμπεράσματα μας σε πρακτικές προτάσεις 

Πώς κρίνετε το εκπαιδευτικό επίπεδο στην Ελλάδα και ποιες θα έπρεπε να είναι οι προτεραιότητες; 

Μεγάλη συζήτηση. Περιορίζομαι στο να σημειώσω  ένα βασικό χαρακτηριστικό των αλλεπάλληλων μεταρρυθμίσεων είναι το ότι τους λείπει ολοφάνερα ένας πραγματικός εκπαιδευτικός σχεδιασμός. Σε καθεμιά περίπτωση υπήρχε ένα τεράστιο κενό ακριβώς στη λογική τους. Δεν ξέρουν οι “υπεύθυνοι” ούτε τι είδους ανθρώπινη ύπαρξη επιθυμούν να δημιουργήσουν ούτε για τι είδους κοινωνία την προορίζουν. Κι αυτό το έχουν ενστικτωδώς αντιληφθεί και οι φοιτητές και οι μαθητές. Έχουμε  ξεχάσει πως σε οτιδήποτε αφορά την εκπαίδευση, τίποτε το μεγάλο δεν μπορεί να επιτευχθεί αν δεν κινητοποιηθούν οι άνθρωποι με λάβαρο μια ιδέα για την ανθρωπότητα και την κοινωνία. Και δεν ανιχνεύω δυνάμεις ανατροπής της κατάστασης .

Γιατί η Ελλάδα βρίσκεται τόσο χαμηλά σε αναγνωσιμότητα βιβλίων; 

Με μια λέξη θα έλα γιατί δεν διαθέτουμε,  δεν παράγουμε ένα ισχυρό εθνικό πολιτισμικό κεφαλαίο ως χώρα. Τώρα πιο  ειδικά για την ανάγνωση δεν  πληρούνται οι αναγκαίες αυτές ΄προϋποθέσεις ώστε να εκδημοκρατιστούν οι κοινωνικές συνθήκες παραγωγής του  libido της ανάγνωσης. Οι αναγνωστικές πρακτικές όπως και γενικότερα οι πολιτιστικές πρακτικές αποτελούν το προϊόν κοινωνικών καθορισμών, και όχι «προσωπικών κλίσεων όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του «χαρίσματος». Η  μη εξέταση των κοινωνικών όρων που επιτρέπουν την αναγνωστική διάθεση και ικανότητα αποτελεί τον βασικό όρο αναπαραγωγής αυτής της ιδεολογίας η οποία κατέχει κεντρική θέση στην κουλτούρα των καλλιεργημένων τάξεων και στους μηχανισμούς αναπαραγωγής της νομιμοποίησης των πολιτιστικών και κοινωνικών προνομίων τους.  Και νομίζω πως η διάχυση αυτής της θέσης που επιβεβαίωσα στις πρόσφατές έρευνες μου  είναι μείζονος πολιτικής σημασίας σε μια εποχή που η λογική της πολιτισμικής διαχείρισης που αναπτύσσεται τόσο στην χώρα μας όσο και διεθνώς κυριαρχείται από τις αρχές του μάρκετινγκ.  

 

Ποια η συμβολή των κοινωνικών επιστημων στη χειραφέτηση του πολίτη στην εποχη της νεοφιλελευθερης παγκοσμιοποιησης και ποιος ο ρόλος και η θέση ειδικότερα της κοινωνιολογιας σημερα;

 

Επεκτείνω την απάντηση μου στην πρώτη ερώτηση σας. Γνωρίζουμε πως οι κοινωνικοί μηχανισμοί των οποίων η κοινωνιολογία εγκαθιδρύει τους νόμους του τρόπου λειτουργίας τους και των επιπτώσεων τους οφείλουν ένα μέρος της αποτελεσματικότητας τους στην παραγνώριση τους Υπ’ αυτή την έννοια η κοινωνιολογία, μέσω της ανάδειξη της κοινωνικής αυθαιρεσίας, κυρίως αυτής που συγκαλύπτεται από τις νομιμοποιήσεις των κυρίαρχων θεσμών, παίζει το ρόλο του αναλυτή των απωθήσεων πράγμα που προκαλεί αντιστάσεις,με την έννοια του Φρόυντ,  και μηχανισμούς άμυνας.

 

* Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε Κοινωνιολογία και Εθνολογία στη Γαλλία. Υπήρξε μαθητής και στη συνέχεια στενός συνεργάτης του Γάλλου κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu (1930- 2002), στο ίδρυμα του οποίου είναι σήμερα Αντιπρόεδρος. Ιππότης των Γραμμάτων και των Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος έχει διδάξει σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού, είναι επιστημονικός συνεργάτης ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων της Ελλάδας και του Εξωτερικού, μέλος συντακτικών επιτροπών διεθνών επιστημονικών περιοδικών και επιθεωρήσεων, και εκδότης και διευθυντής της ετήσιας τρίγλωσσης επιθεώρησης κοινωνικών ερευνών Κοινωνικές Επιστήμες (ΚΕ).