Προτάσεις για μια σύγχρονη και λειτουργική στρατιωτική θητεία

Γράφει ο Αντώνιος Μιχελόγγονας, Νομικός

Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία των ανδρών στις ένοπλες δυνάμεις αποτελεί ένα θεσμό άρρηκτα συνδεδεμένο με την ελληνική ιστορία. Στην αρχαία Ελλάδα οι ιδιότητες «πολίτης» και «οπλίτης» ήταν στενά συνδεδεμένες, μάλιστα η μια λέξη αποτελεί αναγραμματισμό της άλλης! Για να φέρει κανείς την ιδιότητα του πολίτη έπρεπε πρώτα να προσφέρει στρατιωτικές υπηρεσίες στην πόλη του, ήταν δε υποχρεωμένος να είναι πάντα διαθέσιμος για να αξιοποιηθεί ξανά. Στην αρχαία Σπάρτη οι δύο έννοιες ήταν σε μεγάλο βαθμό ταυτόσημες. Η παράδοση της στρατιωτικής θητείας συνεχίστηκε στη βυζαντινή περίοδο, ως κληρονομιά Ελλήνων και Ρωμαίων. Διατηρήθηκε από το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος από το 1880 και παραμένει μέχρι σήμερα όχι μόνο ως ιστορική παράδοση αλλά και ως εργαλείο για την κάλυψη των αμυντικών αναγκών της χώρας.

Η συζήτηση για την ανάγκη ύπαρξης της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας στον 21ο αιώνα είναι μεγάλη και δεν έχει γίνει ποτέ σοβαρά. Ο λόγος είναι ουσιαστικά γεωπολιτικός: Η θέση της χώρας στα Βαλκάνια, οι ιστορικά ανταγωνιστικές σχέσεις με τα γειτονικά κράτη και η εγγύτητα με τη Μέση Ανατολή και την ανατολική Ευρώπη αποτελούν σταθερούς απειλητικούς παράγοντες που επιτάσσουν διστακτικότητα σε οποιαδήποτε δραστική παρέμβαση στις ένοπλες δυνάμεις. Η κατάργηση της θητείας θα δημιουργούσε αυτομάτως πρόβλημα επάνδρωσης και ανάγκη μετατροπής του στρατού σε πλήρως επαγγελματικό. Συνεπώς δεν έχει τεθεί ποτέ σοβαρά, και δε θα αναλυθεί στο παρόν άρθρο. Πάντως είναι γεγονός ότι οι περισσότερες χώρες σήμερα την έχουν καταργήσει.

Υπάρχουν ωστόσο πολλά επιμέρους ζητήματα για τη λειτουργία της θητείας που είτε έχουν τεθεί επανειλημμένα είτε δεν έχουν προβληθεί όσο θα έπρεπε. Με τη μικρή εμπειρία των 8 μηνών στρατιωτικής θητείας στο στρατό ξηράς στο παρόν άρθρο θα αναλύσω κάποιες αλλαγές που θεωρώ ότι αν εφαρμόζονταν στο στρατό ξηράς θα είχαν θετικό αποτέλεσμα.

Καταρχάς υπάρχουν τρεις οπτικές από τις οποίες κρίνεται η στρατιωτική θητεία. Η πρώτη είναι οι ανάγκες των ενόπλων δυνάμεων σε προσωπικό. Η δεύτερη είναι η ανάγκη για εκπαίδευση των κληρωτών. Η τρίτη είναι η επίδραση της θητείας στην προσωπικότητα των κληρωτών. Το σημερινό μοντέλο επιχειρεί να ικανοποιήσει αναλόγως και τις τρεις οπτικές, και κατά κοινή παραδοχή τελικά δεν ικανοποιεί καμία. Όπως θα φανεί κυρίως έλαβα υπόψη τις δύο πρώτες οπτικές. Ο λόγος είναι το ρευστό και επικίνδυνο διπλωματικό και στρατιωτικό περιβάλλον στην περιοχή, που απαγορεύει οποιαδήποτε χαλάρωση στις ένοπλες δυνάμεις τουλάχιστον για τα επόμενα χρόνια.

Α. Το πρώτο και δημοφιλέστερο ζήτημα περί θητείας είναι η διάρκειά της. Σήμερα η πλήρης θητεία στο στρατό ξηράς είναι 9 μήνες, και υπάρχει και μειωμένη θητεία για συγκεκριμένες κατηγορίες. Το διάστημα αυτό έχει προκύψει ως αποτέλεσμα διαδοχικών μειώσεων και προσπάθειας συγκερασμού των αναγκών του στρατεύματος και της όσο το δυνατόν μικρότερης επιβάρυνσης της νεολαίας. Κατά κοινή παραδοχή η διάρκεια της θητείας είναι ανεπαρκής. 9 μήνες που στην πράξη είναι 6-7 αν συνυπολογιστούν οι διάφορες άδειες δεν επαρκούν επ’ ουδενί για αποτελεσματική εκπαίδευση των κληρωτών, ενώ η μικρή παραμονή αυτών στις μονάδες δημιουργεί προβλήματα επάνδρωσης. Μια θητεία 12 μηνών θα προσέφερε μεγαλύτερες δυνατότητες εκπαίδευσης και θα αύξανε αυτομάτως την επάρκεια σε προσωπικό. Βέβαια η επιβάρυνση με τρεις επιπλέον μήνες θητείας δεν είναι ασήμαντη, η θητεία όμως θα παραμείνει αισθητά μικρότερη απ’ ό,τι στο παρελθόν. Πάντως πρέπει να επισημανθεί ότι κρισιμότερο ζήτημα αποτελεί η αποτελεσματική αξιοποίηση της θητείας και όχι η διάρκεια αυτής.

Ενδιαφέρον ζήτημα αποτελεί κατά πόσον ο στρατός θα μπορούσε να προσφέρει δύο μοντέλα θητείας. Πχ ο κληρωτός να επιλέγει είτε μια θητεία 12 μηνών ανάλογη με τη σημερινή είτε μια θητεία μικρότερης μεν διάρκειας (6-8 μηνών), μεγαλύτερης όμως έντασης. Στην πρώτη περίπτωση θα υπηρετούσε σε κέντρο εκπαίδευσης, μονάδα ειδίκευσης, μονάδα στην παραμεθόριο, ενδεχομένως και μετάθεση στον τόπο συμφερόντων για τους τελευταίους 1-2 μήνες, έχοντας ταυτόχρονα άδειες, εξόδους κλπ, και μια κοινή εκπαίδευση. Στη δεύτερη θα υπηρετούσε μικρότερο διάστημα, το οποίο όμως θα ήταν αποκλειστικά στην παραμεθόριο (πλην του κέντρου εκπαίδευσης), με πολύ λιγότερες άδειες και εξόδους, περισσότερες υπηρεσίες και σκληρότερη εκπαίδευση. Εν ολίγοις ο κληρωτός θα μπορούσε να επιλέξει σκληρότερη θητεία σε εκπαίδευση, υπηρεσίες κτλ με αντάλλαγμα μικρότερη διάρκεια αυτής. Το βασικό πρόβλημα με την πρόταση αυτή είναι πως θα διασφαλιζόταν η σκληρότερη εκπαίδευση προκειμένου να αποφευχθεί η κατάχρηση της δυνατότητας.

Β. Δεύτερο δημοφιλέστερο ζήτημα για τη θητεία είναι πότε πρέπει να υπηρετείται. Σήμερα υπάρχει δυνατότητα να αναβάλλεις για πολλά χρόνια για λόγους όπως σπουδές, διαμονή στο εξωτερικό κτλ. Πρόσφατα τέθηκε αν θα ήταν σκόπιμο να υπηρετούν όλοι υποχρεωτικά στα 18. Αυτό αφενός θα αύξανε σημαντικά (αν και προσωρινά) την επάρκεια σε προσωπικό, αφετέρου θα επιτύγχανε ηλικιακή ομοιογένεια στους κληρωτούς και θα έδινε τη δυνατότητα στους ανωτέρους να τους αντιμετωπίζουν το ίδιο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη διαφορετικές ηλικίες 18-36 ετών. Παρά τα πλεονεκτήματά της η λύση αυτή για εμένα έχει σημαντικές αδυναμίες. Δεν είναι βέβαιο κατά πόσον είναι καλό ένα στράτευμα ενιαίο ηλικιακά. Η ηλικιακή ποικιλία ναι μεν καθιστά δυσκολότερη τη διοίκηση για τους ανώτερους, δίνει όμως και τη δυνατότητα τα πλεονεκτήματα της μιας ηλικίας να καλύπτουν τις αδυναμίες της άλλης. Ένα ομοιογενές σύνολο δεν είναι πάντα καλό. Επιπλέον, χωρίς αυτός ο κανόνας να είναι απόλυτος, συνήθως οι χρησιμότεροι στρατιώτες είναι στην ηλικία 21-26 ετών, όταν το άτομο δεν έχει ακόμα μεγαλώσει αρκετά για να είναι δύσκολη η επιβολή των ανωτέρων, έχει όμως και μια μικρή εμπειρία ζωής. Αντιθέτως οι ηλικίες 18-20 κατά κανόνα είναι οι πιο προβληματικές.

Ως εκ τούτου δε θεωρώ ότι θα ήταν καλό να υπηρετείται η θητεία υποχρεωτικά στα 18. Είναι μια αλήθεια ότι το σημερινό καθεστώς της δυνατότητας επ’ αόριστον αναβολών είναι προβληματικό. Στο πλαίσιο αυτό ως καλή μέση λύση θα πρότεινα τον περιορισμό των λόγων αναβολής και τη θέσπιση ανώτατου ηλικιακού ορίου στα 25 έτη. Δεν έχει νόημα να υπηρετεί κανείς στα 30-35, εκ των πραγμάτων είναι λιγότερο χρήσιμος. Ακόμα οι υπό αναβολή θα πρέπει να δικαιολογούν την αναβολή τους, να αποδεικνύουν δηλαδή ότι την αξιοποιούν. Πχ αν ο φοιτητής έχει να περάσει μάθημα 2 χρόνια είναι φανερό ότι δε χρειάζεται την αναβολή σπουδών.

Γ. Άλλο σημαντικό αν και λιγότερο γνωστό ζήτημα είναι ο πραγματικός χρόνος που υπηρετείται θητεία. Σήμερα στους 9 μήνες πλήρους θητείας 2-3 θα είναι αποκλειστικά άδειες. Υπάρχει η κανονική άδεια 3 ημερών ανά δίμηνο, δύο ημέρες για κάθε μήνα στην παραμεθόριο, πλήθος ειδικών αδειών (αιμοδοτική, φοιτητική, αγροτική, αναρρωτική, θεομηνίας κτλ) με ανώτατο όριο την κανονική άδεια, και οι τιμητικές άδειες που είναι απεριόριστες. Στις τελευταίες συγκαταλέγονται τυπικά η άδεια μετά την ολοκλήρωση της βασικής εκπαίδευσης και οι εθιμικές εορταστικές άδειες Χριστουγέννων και Πάσχα, το ύψος των οποίων καθορίζεται από τον Υπουργό Άμυνας. Δηλαδή σήμερα ο κληρωτός θα έχει το λιγότερο δύο μήνες άδεια, και δεν υπάρχει όριο στο πόσο μπορεί να φτάσει.

Ο θεσμός της τιμητικής άδειας σήμερα κατά κοινή ομολογία έχει υποστεί ευρεία κατάχρηση στην καθημερινή πρακτική. Χορηγείται για λόγους που απέχουν πολύ από αυτό που περιγράφεται στο νόμο (εξαίρετες πράξεις κτλ) και δεν υπάρχει κανένας περιορισμός στο συνολικό ύψος τους. Ενίοτε παρατηρείται οι συνολικές τιμητικές άδειες να μετρούνται σε μήνες! Είτε από υπερβολική γενναιοδωρία ανωτέρων είτε με σκοπό εξυπηρέτησης. Με τον τρόπο αυτό η θητεία μειώνεται ουσιαστικά και πλέον δημιουργείται ζήτημα με την πραγματική επάνδρωση των μονάδων, με φαινόμενα του τύπου τα 2/3 μιας μονάδας να λείπουν σε άδεια! Δεν έχει νόημα να δεσμεύονται οι νέοι περίπου ένα χρόνο από τη ζωή τους αν είναι να περνάνε τόσο μεγάλο μέρος της θητείας ευρισκόμενοι σε άδεια.

Η ρύθμιση πρέπει να αλλάξει. Να μπει ένα ανώτατο όριο στις τιμητικές άδειες ακριβώς όπως έχει μπει και στις ειδικές. Ταυτόχρονα να υπάρχει ένα συνολικό ανώτατο όριο στις άδειες που θα πάρει κανείς σε όλη του τη θητεία (πχ έως ¼ της συνολικής θητείας), τέτοιο που να αποκλείει τη συσσώρευση τόσων αδειών που να καθίσταται αδύνατη η αξιοποίηση του κληρωτού. Καλό θα ήταν επίσης να αναφερθούν ενδεικτικά στο νόμο περιπτώσεις όπου δικαιούται κανείς υποχρεωτικά τιμητική άδεια, ώστε να μπει ένα όριο στη διακριτική ευχέρεια των μονάδων. Τέτοια περίπτωση αποτελεί πχ η κατάληψη μιας εκ των πρώτων θέσεων σε σχολείο εκπαίδευσης. Ακόμα μπορεί να περιοριστεί ο όγκος των ανωτέρων που μπορούν να προτείνουν κληρωτό για τιμητική, να μείνει δηλαδή αυτή η δυνατότητα είτε αποκλειστικά σε αξιωματικούς είτε και αποκλειστικά σε διοικητές υπομονάδων. Τέλος, πρέπει να κατοχυρωθούν νομοθετικά οι εορταστικές άδειες και οι άδειες ορκωμοσίας, που σήμερα ουσιαστικά είναι εθιμικές και το ύψος τους είναι στην απόλυτη ευχέρεια του Υπουργού. Ας κατοχυρωθεί ότι τις δικαιούνται όλοι και το ύψος τους ας παραμείνει στην ευχέρεια του Υπουργού, χωρίς να υπολογίζεται όμως ως τιμητική άδεια.

Δ. Μια από τις αδυναμίες που αντιμετωπίζει όχι μόνο ο ελληνικός στρατός αλλά και κάθε οργανωμένο σώμα είναι η αντιμετώπιση του κάθε μέλους του ως ατόμου. Εν ολίγοις δε λαμβάνεται επαρκώς υπόψη η βούληση και η διάθεση κάθε ατόμου ώστε να γίνει καλύτερη εκμετάλλευση αυτής. Αν κάποιος βλέπει τη θητεία του πιο θετικά ή έχει γενικά καλύτερη διάθεση απέναντι στο στρατό και επιδεικνύει μεγαλύτερο ζήλο θα έπρεπε να αξιοποιείται περισσότερο. Τι σημαίνει όμως καλύτερη αξιοποίηση;

Πρώτον, απονομή σχετικής ειδικότητας. Σήμερα οι ειδικότητες των κληρωτών ουσιαστικά καθορίζονται τυχαία, με βασικά κριτήρια τη σωματική ικανότητα και το επίπεδο εκπαίδευσης. Ελάχιστες επαγγελματικές κατηγορίες αξιοποιούνται αναλόγως, για να εξασκήσουν αυτό που ξέρουν. Υπάρχουν δε συγκεκριμένες ειδικότητες που εμπλέκονται με τη διοικητική μέριμνα και έχουν κριθεί αρκετά κρίσιμες ώστε να απονέμεται ειδικότερη εκπαίδευση σε συγκεκριμένα μόνο στρατόπεδα (μάγειρες, τεχνικοί κα). Δε λαμβάνεται υπόψη η βούληση των κληρωτών με αποτέλεσμα πολλοί να παίρνουν ειδικότητες που δε θέλουν να εξασκήσουν. Βλέπουμε έτσι μάγειρες να μη θέλουν να μαγειρέψουν, οδηγούς να μη θέλουν να οδηγήσουν κτλ, ενώ για την εκπαίδευσή τους έχουν καταβληθεί δαπάνες, έχει ασχοληθεί προσωπικό κοκ. Ο αριθμός αυτών θα μειωνόταν αισθητά αν δινόταν στους κληρωτούς η δυνατότητα να δηλώσουν ποια ειδικότητα θέλουν και πως το δικαιολογούν (πχ με πτυχίο ή προϋπηρεσία). Δε θα ήταν φυσικά υποχρεωτικό να τους απονεμηθεί κιόλας, από τις δηλώσεις όμως θα δημιουργούνταν μια βάση για την κάλυψη των ειδικοτήτων και η επιλογή δε θα ήταν τυχαία.

Δεύτερον, εκπαίδευση. Σήμερα ο κληρωτός επιλέγει μεταξύ κοινής θητείας, θητείας ειδικών δυνάμεων που εκ των πραγμάτων είναι για λίγους και θητείας έφεδρου αξιωματικού, που παρέχει άλλου επιπέδου εκπαίδευση αλλά συνεπάγεται αισθητά μεγαλύτερη θητεία. Στις τρεις βαθμίδες θα μπορούσε να προστεθεί και μια τέταρτη, αμέσως ανώτερη από την κοινή θητεία. Μια βαθμίδα που θα αποτελείται από κληρωτούς που δεν είναι μεν κατάλληλοι για ειδικές δυνάμεις ή έφεδροι αξιωματικοί, έχουν όμως τη βούληση να εκπαιδευτούν περισσότερο, να συμμετέχουν περισσότερο σε ασκήσεις, να τους απονεμηθεί «μάχιμη» ειδικότητα κτλ. Η δήλωση δε συνεπάγεται φυσικά και αποδοχή, ενδεχομένως ο δηλών να κριθεί ακατάλληλος. Αν όμως υπάρχουν κληρωτοί που θέλουν περισσότερη εκπαίδευση και γενικά σκληρότερη θητεία γιατί να μην αξιοποιούνται;

Ε. Τέλος ένα βασικό ζήτημα ως προς την εκπαίδευση των κληρωτών είναι από ποιους διενεργείται. Τα στελέχη του στρατού ξηράς διακρίνονται στους αποφοίτους σχολών (ΣΣΕ και ΣΜΥ), δηλαδή οι αξιωματικοί και οι μόνιμοι υπαξιωματικοί, και στους ΕΜΘ και ΕΠΟΠ, όσους δηλαδή προσελήφθησαν στο στρατό για οπλίτες ή υπαξιωματικοί. Είναι ορθότερο η εκπαίδευση των κληρωτών να διενεργείται αποκλειστικά από τους αποφοίτους σχολών. Δε θεωρώ ότι ΕΜΘ και ΕΠΟΠ είναι ακατάλληλοι, όπως ακούγεται κατά καιρούς. Σίγουρα αρκετοί ανάμεσά τους αξίζουν το χαρακτηρισμό, προσωπικά όμως στη θητεία γνώρισα κάμποσους που είχαν διάθεση και μπορούσαν να διδάξουν στους κληρωτούς λόγω εμπειρίας. Το ζήτημα είναι ότι αφενός οι απόφοιτοι σχολών έχουν εκπαιδευτεί για να διοικούν και να εκπαιδεύουν, αφετέρου είναι σε καταλληλότερη ηλικία για να καταλαβαίνουν τους κληρωτούς. Επιπλέον έχουν προσδοκία εξέλιξης, κάτι να περιμένουν. Αυτό θεωρώ πως είναι το βασικότερο μειονέκτημα των ΕΜΘ-ΕΠΟΠ. Η στασιμότητα, βαθμολογική και ουσιαστική, που συνεπάγεται η δουλειά τους. Όταν ο άλλος βρίσκεται στην ίδια ακριβώς θέση εδώ και χρόνια, έχει δει χιλιάδες κληρωτούς να περνάνε και να απολύονται και δεν έχει άμεση προοπτική να αλλάξει είναι αναμενόμενο να μην επιδεικνύει την ίδια διάθεση στην εκπαίδευσή τους, που απαιτεί υπομονή, αυστηρότητα και φιλότιμο. Ίσως θα ήταν σκόπιμο να εξεταστεί ο πλήρης διαχωρισμός ΕΜΘ-ΕΠΟΠ και κληρωτών από τις μονάδες, αυτό όμως είναι ζήτημα άσχετο με τη θητεία και απαιτεί γνώσεις για το στρατό που δε διαθέτω.

Υπάρχουν πολλά ζητήματα που συναντά κανείς στη διάρκεια της θητείας του και πιστεύει ότι ξέρει τη λύση. Σε καμία περίπτωση δε μαθαίνεις το στρατό επειδή υπηρέτησες μερικούς μήνες. Υπάρχει όμως ένα πράγμα που μπορώ να είμαι σίγουρος: Η στρατιωτική θητεία ακόμα και με τις αδυναμίες που έχει σήμερα αποτελεί μια μοναδική και ξεχωριστή περίοδο στη ζωή κάθε άνδρα και αν την αντιμετωπίσεις θετικά θα βγεις πολλαπλά κερδισμένος. Είτε σε αναμνήσεις και γνωριμίες είτε σε εμπειρίες και γνώσεις. Για αυτό και η νούμερο ένα σημερινή αδυναμία της στρατιωτικής θητείας δε σχετίζεται με το στρατό αλλά με την κοινωνία: Η αντιμετώπισή της ως υποχρέωση-αγγαρεία. Όταν ο κληρωτός αντιμετωπίζει τη θητεία κομπλεξικά και μίζερα είναι δεδομένο ότι θα του μείνει κακή ανάμνηση, δε θα αποκομίσει ό, τι θα μπορούσε και δε θα είναι αρκετά χρήσιμος για το στρατό. Δυστυχώς ο στρατός δε μπορεί να κάνει πολλά για αυτό. Μόνο να απομονώσει φαινόμενα που δημιουργούν αρνητικές εντυπώσεις. Κατά βάση είναι δουλειά της Πολιτείας και της κοινωνίας να αλλάξουν την εντύπωση αυτή και να δείξουν ότι ο στρατός είναι κάτι παραπάνω από μια απλή συνταγματική υποχρέωση για τους νέους. Όπως και σε κάθε οργανωμένο σώμα η διάθεση των μελών του είναι πρώτη προϋπόθεση επιτυχίας.