Οι Δήμοι της Κωνσταντινούπολης
Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης
Οι Δήμοι υπήρξαν οργανωμένα ημικρατικά σωματεία λαού, που ως βάση τους είχαν τις ομάδες που αγωνιζόταν στον ιππόδρομο.
Οι αρματοδρομίες άλλωστε ήταν από την ρωμαϊκή περίοδο προσφιλές θέαμα για τον λαό, που κληροδοτήθηκε και στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Παράλληλα οι οργανώσεις των Δήμων που ονομαζόταν και φρατρίες είχαν ημιστρατιωτική οργάνωση και βασικό γνώρισμα την πλατιά λαϊκή συμμετοχή. Σταδιακά ανέλαβαν και καθήκοντα που σήμερα θα λέγαμε πως ανήκουν στον σκληρό πυρήνα του κράτους. Όπως η στήριξη των ασθενεστέρων μελών του κυρίως με σισίτια, η συντήρηση των τειχών, εκτελούσαν άλλα δημόσια έργα ενώ συχνά λειτουργούσαν και ως πολιτοφυλακές.
Στην πάροδο του χρόνου οι οργανώσεις των ιπποδρόμων απόκτησαν μεγάλη ισχύ επηρεάζοντας συχνά με τρόπο αποφασιστικό τους δημότες-πολίτες των μεγάλων αστικών κέντρων της αυτοκρατορίας. Ο ιππόδρομος ήταν ο επίσημος χώρος όπου επευφημούνταν ή αποδοκιμάζονταν ο αυτοκράτορας. Μετά την στάση του Νίκα στην Κωνσταντινούπολη και την σφαγή που ακολούθησε οι Δήμοι παρακμάσαν και οι Δήμαρχοι έγιναν κρατικοί υπάλληλοι υπογόμενοι απ’ ευθείας στην αυτοκρατορική εξουσία.
Η διάρθρωση και τα χαρακτηριστικά των Δήμων
Όπως αναφέραμε στις παραπάνω γραμμές οι δήμοι ήταν οργανωμένα ημικρατικά σώματα λαού που προερχόταν από τις ομάδες που αγωνιζόταν στον ιππόδρομο. Οι αρματοδρομίες ήδη από την ρωμαϊκή περίοδο υπήρξαν ένα από τα πλέον αγαπημένα για τον ρωμαϊκό λαό θεάματα που κληροδοτήθηκε και στην Βυζαντινή εποχή.
Μαζί με τους Δήμους πέρασαν στην Βυζαντινή περίοδο και οι φρατρίες που σκοπός τους ήταν η διοργάνωση των αρματοδρομιών και διακρίνονταν σύμφωνα με το αντιπροσωπευτικό τους χρώμα σε Ερυθρούς, Πράσινους, Βένετους και Λευκούς. Στις αρχές του 6ου αιώνα περορίστηκαν σε δύο τους Πράσινους και τους Βένετους, ενώ από τον 6ο αιώνα είχαν αναλάβει και την εκτέλεση δημοσίων έργων. Ακόμα αποτελούσαν και την αστική πολιτοφυλακή για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης σε περιπτώσεις ανάγκης.
Οι φρατρίες αυτές, έτσι οργανωμένες λεγόταν δήμοι, μιας και τις αποτελούσαν δημότες και αντιπροσώπευαν επομένως τον λαό της πόλης. Η ημιστρατιωτικη τους οργάνωση και η συμμετοχή στην διοίκηση τους αποκτούν με το πέρασμα των χρόνων όλο και εντονότερα χαρακτηριστικά ώσπου ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 9ου αιώνα.
Οι δήμοι χωριζόταν σε δύο τμήματα : το περατικό τμήμα και το πολιτικό τμήμα εγκατεστημένο στην μικρασιατική ακτή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη και είχε αποκλειστικά στρατιωτιωτικές αρμοδιότητες. Επικεφαλής των περατικών Βένετων ο δομέστικος των εξκουβητόρων. Οι αρχηγοί των Δήμων τόσο των Πρασίνων όσων και των Βενετων ονομαζόταν αρχηγοί των Δήμων.
Το πολιτικό τμήμα των Δήμων έμενε μέσα στην Κωνσταντινούπολη και ήταν αρμόδιο για τα αστικά καθήκοντα των δήμων υπαγόταν στην δικαιοδοσία του επάρχου της πόλεως ( provefectus urbi).
Η οργάνωση έκανε τους δήμους αρκετά ισχυρούς. Γι αυτόν τον λόγο οι αυτοκράτορες προσπαθούσαν να προσεταιριστούν την ισχύ τους και άλλα και την πίεση ή την εχθρότητα της άλλης. H μαζικότητα των Δήμων τους έδινε και μεγάλη πολιτική σημασία. Στον ιππόδρομο επευφημούσαν τον νέο αυτοκράτορα κι επιδοκίμαζαν την εκλογή τους. Όμως στον ιππόδρομο είχαν και την δυνατότητα να καυτηριάζουν ακόμα και να καταγγέλουν ή να αποδοκιμάζουν τις αποτυχημένες ενέργειες και πολιτικές των αυτοκρατόρων. Ενώ υπήρξε ακόμα και το φαινόμενο να τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια εναντίον αυτοκρατόρων .
Στην ιστορία έμεινε μάλιστα η απαξίωση τόσο για την αυτοκράτορα Μαυρίκιο όσο και για τον τύρρανο Φωκά που κατά πρόσωπο του είπαν << πάλιν εἰς τόν καυκον ἐπιες, παλιν τόν νοῦν ἀπωλεσας>>. Στον ιππόδρομο τέλος ζητούσαν την τιμωρία και την απομάκρυνση των αρχόντων που ήταν μισητό για τον λαό. Πολύ σωστά ειπώθηκε ότι ο βυζαντινός ιππόδρομος υπήρξε το άσυλο των ελευθεριών του λαού.
Συντριπτικό χτύπημα δέχτηκαν οι Δήμοι στη στάση του Νίκα. Η σφαγή των στασιαστών από τους στρατιώτες του Μούνδρου και του Βελισάριου ήταν ταυτόχρονα θανάσιμο πλήγμα για τις λαϊκές ελευθερίες στο βυζάντιο. Οι Δήμοι συνέχισαν βέβαια να υπάρχουν και να δρουν και σε μεγαγενέστερες περιόδους. Σε ορισμένες ιστορικές συγκυρίες όπως την εποχή του Ηρακλείου και του Φωκά, διαδραμάτισαν και πάλι σημαντικό ρόλο στην ανατροπή και την ενθρόνιση του νέου αυτοκράτορα. Όμως το πλήγμα που δέχτηκαν από τον Ιουστινιανό ήταν τόσο μεγάλα που. Ουδέποτε ανέκτησαν την παλιά τους ισχύ ώσπου έφτασαν να αποτελούν διακοσμητικά στοιχεία στις επίσημες τελετές.
Χαρακτηριστικά όσα αναφέρονται στο κλητορολόγιο του Φιλόθεου, υπογραμμίζει σε πολλά σημεία με τρόπο εμφατικό πως έγιναν αυτοκρατορικοί υπάλληλοι τοποθετημένοι στην βάση της πυραμίδας της υπαλληλικής ιεραρχίας. Με την παρακμή των δήμων της Κωνσταντινούπολης ο λαός της Πόλης έχασε έναν νόμιμο τρόπο να εκφράζει την δυσαρέσκεια και την αποδοκιμασία του και μοναδική διέξοδος για τις πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις έμεινε η ανταρσία και η επανάσταση.