O EastMed στο διεθνές στερέωμα

Γράφει ο Ευθύμιος Στάικος, προπτυχιακός φοιτητής στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης

Το όραμα ενός αγωγού φυσικού αερίου που θα αποτελούσε μια σημαντική λύση για την διεθνή ενεργειακή ανατροφοδότηση άρχισε να παίρνει μορφή το 2011, όταν και ανακαλύφθηκαν οι πρώτες και εξαιρετικά ενθαρρυντικές ποσότητες κοιτασμάτων στα κτήματα “Λεβιάθαν” του Ισραήλ και “Αφροδίτη” της Κύπρου.Τοτε, η προοπτική του αγωγού EastMed, αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία και με χλευασμό, αφού θεωρήθηκε ως άπιαστο όνειρο για τεχνικούς αλλα και οικονομικούς λόγους.  Ωστόσο, η επιμονή της Κύπρου, της Ελλάδος και του Ισραήλ είχαν ως αποτέλεσμα τη διεθνή αναγνώριση και αποδοχή του μακρόπνοου αυτού σχεδίου. Ημερομηνία ορόσημο αποτελεί η 2/01/2020, όταν στο Ζάππειο Μέγαρο, ο Κ.Μητσοτάκης, ο Ν.Αναστασιάδης και ο Μ.Νετανιάχου υπέγραψαν τη διακρατική συμφωνία κατασκευής του EastMed. Ο EastMed αποτελεί ένα αρκετά νέο, μεγάλο, χρονοβόρο και κοστοβόρο project που ειναι βέβαιο οτι θα απασχολήσει τη διεθνή πολιτική σκηνή για τα επόμενα χρόνια.

Οι περισσότερες αναλύσεις επικεντρώνονται στις κινήσεις της Ελλάδας, της Κύπρου και της Τουρκίας και ειδικότερα στα οφέλη, όσον αφορά την Ελλάδα και τη Κύπρο, και στις επιπτώσεις, όσον αφορά την Τουρκία, που είναι επακόλουθες της δημιουργίας του αγωγού τόσο στο αμιγώς οικονομικό όσο και στο γεωπολιτικό κομμάτι. Μην λυσμωνούμε όμως ότι κατα τη διάρκεια οποιασδήποτε μεγάλης διαπραγματευτικής διαδικασίας μεγάλο ρόλο στην έκβαση αυτών διαδραματίζουν τα συμφέροντα και οι επιδιώξεις των ισχυρών παικτών του κόσμου. Γι΄αυτό το λόγο, στο παρόν άρθρο θα αναλυθούν οι κινήσεις και τα συμφέροντα της Ε.Ε., των Η.Π.Α και της Ρωσίας όσον αφορά τον αγωγό EastMed.

Ευρωπαϊκή Ένωση : Το όνειρο της ενεργειακής ανεξαρτησίας

Αρχικά, είναι εξαιρετικά σημαντικό, για να γίνει κατανοητή η στάση της Ένωσης απέναντι στον αγωγό, να αναλυθεί η πολιτική ενέργειας που ακολουθεί αλλά κυρίως να παρουσιαστεί η υπάρχουσα κατάσταση ενεργειακής τροφοδότησης των κρατών-μελών της Ε.Ε.

Προτού τεθεί σε ισχύ η Συνθήκη της Λισσαβόνας, οι ιδρυτικές Συνθήκες της ΕΕ δεν περιείχαν ειδική διάταξη όσον αφορά τον τρόπο παρέμβασης της ΕΕ στον τομέα της ενέργειας.Στο εξής, η Συνθήκη της Λισσαβόνας προβλέπει ειδική νομική βάση στον τομέα της ενέργειας, με τη δημιουργία του άρθρου 194 της Συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ. Ειδικότερα, το άρθρο 194 ΣΛΕΕ καθιστά ορισμένους τομείς της ενεργειακής πολιτικής τομείς συντρέχουσας αρμοδιότητας και σηματοδοτεί τη μετάβαση προς μια κοινή ενεργειακή πολιτική. Εντούτοις, κάθε κράτος μέλος διατηρεί το δικαίωμά του «να καθορίζει τους όρους εκμετάλλευσης των ενεργειακών του πόρων, την επιλογή του μεταξύ διαφόρων ενεργειακών πηγών και τη γενική διάρθρωση του ενεργειακού του εφοδιασμού» (άρθρο 194 παράγραφος 2). Επιπλέον, σύμφωνα με την Ενεργειακή Ένωση (2015), η Ένωση πρέπει να επιδιώξει να αποκτήσει ασφαλή, βιώσιμη, ανταγωνιστική και προσιτή ενέργεια αυξάνοντας την ενεργειακή ασφάλεια και αλληλεγγύη μεταξύ των χωρών και δημιουργώντας μιας πλήρως ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας.

Στην πραγματικότητα όμως, η Ευρωπαϊκή Ένωση απέχει παρά πολύ από την εκπλήρωση των στόχων που έχει θέσει. Η Ένωση είναι υπέρμετρα εκτεθειμένη στις εισαγωγές ενέργειας, ιδίως πετρελαίου και φυσικού αερίου, γεγονός που δημιουργεί μεγάλη πολιτική ανησυχία σχετικά με την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού. Αναλυτικότερα, από το 2004, οι εισαγωγές της Ε.Ε όσον αφορά την ενεργειακή της τροφοδότηση ήταν 50% μεγαλύτερες από την πρωτογενή παραγωγή της. Σύμφωνα με μετρήσεις της Eurostat (2019) το 2017 το 74.6% των εισαγωγών φυσικού αερίου της Ένωσης προερχόταν από τη Ρωσία, τη Νορβηγία και την Αλγερία.

Οι εισαγωγές άνθρακα της Ε.Ε έφταναν σχεδόν τα 3/4 της συνολικής ποσότητας (72.7) και προερχόταν από τη Ρωσία, την Κολομβία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Τέλος, οι εισαγωγές μη επεξεργασμένου πετρελαίου ήταν ελαφρώς λιγότερο συγκεντρωμένες μεταξύ των κύριων προμηθευτών, όπως η Ρωσία, η Νορβηγία και το Ιράκ και αντιπροσώπευαν περίπου το ήμισυ (49,9%) των εισαγωγών ΕΕ των 28 τότε κρατών-μελών. Γίνεται λοιπόν εύκολα κατανοητό ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εξαιρετικά εκτεθειμένη σε χώρες εκτός της Ένωσης και ειδικότερα στη Ρωσία, η οποία αποτελεί τον κύριο προμηθευτή της και στις 3 περιπτώσεις. Η εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία για την ενέργεια της προκαλεί έντονη ανησυχία στα κράτη μέλη της ενισχύοντας την συζήτηση για την σημασία ανάπτυξης μιας εναλλακτικής ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής.

Είναι λοιπόν κατανοητό ότι η ΕΕ βρίσκεται σε μια εξαιρετικά μειονεκτική διαπραγματευτική θέση ευρισκόμενη εκτεθειμένη σε μια ενδεχόμενη ενεργειακή ή πολιτική κρίση μεταξύ αυτής και των εξωτερικών προμηθευτών της. Ως εκ τούτου αναζητά μια λύση στην ενεργειακή εξάρτηση της, που εί δυνατόν θα προέρχεται από την εσωτερική της αγορά.

Η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου δίνει στην Ένωση τη μεγαλύτερη, ίσως και μοναδική, ευκαιρία για να επιτύχει την ενεργειακή της ανεξαρτησία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να χρειαστεί περισσότερα από 100 bcm από πρόσθετες καθαρές εισαγωγές, προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες της σε φυσικό αέριο το 2030. Οι ανακαλύψεις φυσικού αερίου στα ισραηλινά και κυπριακά ύδατα ήδη επαρκούν για να υποστηρίξουν πολλαπλές εξαγωγικές εναλλακτικές λύσεις ενώ οι αναμενόμενες μελλοντικές ανακαλύψεις θα ενισχύσουν την ανάγκη για πολλαπλές και συνδυαστικές δραστηριότητες.

Όπως ανάφερε το 2017 η Γενική Διεύθυνση Εξωτερικών Πολιτικών, τα αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου τοποθετούν την περιοχή στην κορυφή των πιθανών προμηθευτών της ΕΕ και, ως εκ τούτου, η ΕΕ ενθαρρύνει την περιφερειακή συνεργασία. Σε ανάλογο μήκος κύματος βρίσκεται και η απάντηση που έδωσε ο Επίτροπος Arias Cañete σε ερώτηση του ευρωβουλευτή Δ.Παπαδημούλη το 2017. Αναλυτικότερα, ο επίτροπος δήλωσε ότι η περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου έχει σημαντικές ποσότητες φυσικού αερίου προς εξαγωγή με βάση τα υπάρχοντα αποδεδειγμένα αποθέματα και υπάρχει η μεγάλη προσδοκία ότι τα αποθέματα αυτά θα αυξηθούν αισθητά όσο προχωρούν οι έρευνες. Η ΕΕ, με την πολιτική που ακολουθεί για διαφοροποίηση του εφοδιασμού με φυσικό αέριο, αποτελεί ελκυστική αγορά για το φυσικό αέριο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Το έργο του αγωγού East Med αποτελεί σημαντική επιλογή μεταξύ των λύσεων που υπάρχουν και πιθανή μελλοντική δίοδο διοχέτευσης για την εξαγωγή φυσικού αερίου από την περιοχή προς την ΕΕ.

Πέραν όμως των υψηλών προσδοκιών όσον αφορά την αποδοτικότητα του αγωγού, ο EastMed σε σύγκριση με άλλες εναλλακτικές λύσεις αποτελεί μια επιλογή από τον εσωτερικό πολιτικό χώρο της Ένωσης πράγμα που διευκολύνει την επίτευξη συμφωνίας μεταξύ ΕΕ και των χωρών-τροφοδοτών ενώ ταυτόχρονα εκμηδενίζει τις πιθανότητες μιας σύγκρουσης που θα έθετε την ενεργειακή ασφάλεια της Ένωσης σε μεγάλο κίνδυνο και θα δημιουργούσε ένα κλίμα φόβου, αρνητισμού και έντονης εσωστρέφιας που θα συνέτεινε στην διόγκωση της κρίσης της νομιμοποίησης του ενωσιακού εγχειρήματος.

Μέσα σε αυτό το κλίμα η ΕΕ από τη πρώτη στιγμή στήριξε την προοπτική του EastMed καθιστώντας τον ένα από τα έργα κοινού ενδιαφέροντος (Projects of Common Interest/PCI) που έχουν προσδιορισθεί σύμφωνα με τον κανονισμό ΔΕΔ-E. Ετσι, η ΥΑΦΑ ΠΟΣΕΙΔΩΝ Α.Ε. με την υποστήριξη της επιχορήγησης €2 εκατ. από την ΕΕ, ολοκλήρωσε τις τεχνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές μελέτες (pre-FEED phase), επιβεβαιώνοντας ότι το Έργο του Αγωγού EastMed είναι τεχνικά εφικτό, οικονομικά βιώσιμο, ανταγωνιστικό, και συμπληρωματικό με εναλλακτικές εξαγωγικές προτάσεις στην περιοχή.Τον Ιούνιο του 2018, το Έργο του Αγωγού EastMed έλαβε πρόσθετη συν-χρηματοδότηση από το πρόγραμμα CEF (Connect Europe Facility) της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνολικού ποσού €34,5 εκ. Η σχετική συμφωνία επιχορήγησης μεταξύ της ΥΑΦΑ-ΠΟΣΕΙΔΩΝ Α.Ε και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καλύπτει δραστηριότητες που σχετίζονται με την ολοκλήρωση της φάσης FEED (τεχνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές μελέτες καθώς και την Λεπτομερή Υποθαλάσσια Έρευνα (DMS) και την ωρίμανση του έργου σε επίπεδο λήψης Τελικής Επενδυτικής Απόφασης (FID).Τελος τον Σεπτέμβριο 2019, η INEA (θεσμικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπεύθυνο για το προαναφερόμενο πρόγραμμα συν-χρηματοδότησης), εκταμίευσε προπληρωμή ποσού €13,8 εκ. προς άμεση υποστήριξη του Έργου.

Βέβαια το έργο έχει αρκετές και σημαντικές δυσκολίες που μπορούν ανά πάσα στιγμή να εμποδίσουν την εν τελεί ολοκλήρωση του. Πρώτο και κύριο πρόβλημα του αγωγού αποτελεί το υπέρμετρο κόστος που απαιτεί. Ειδικότερα,το κόστος μεταφοράς του φυσικού αερίου μέσω του EastMed εκτιμάται στα 2,81 δολάρια ανά MMBtu (εκατομμύριο Btu) ή 3,50 δολάρια ανά MMBtu, ανάλογα με την μεταφορική ικανότητα του αγωγού που θα επιλεγεί (20 ή 10 δισ. κυβικά μέτρα αερίου το χρόνο). Αντιθετα, το κόστος μεταφοράς μέσω αγωγού προς την Τουρκία (περίπτωση κατά την οποία η τουρκική κυβέρνηση όπως επισημαίνεται στη μελέτη θα είχε αποφασιστική επιρροή) είναι δολάρια 0,97 ανά MMBtu( Καθημερινή, 2020). Βεβαίως, μπορεί η τουρκική οδός να είναι αρκετά πιο οικονομική, ωστόσο η Ε.Ε είναι ήδη εξαιρετικά εκτεθειμένη σε πολλούς τομείς απέναντι στη Τουρκία ( Μεταναστευτικό, Τελωνειακή Ένωση).

Έτσι, η ενδεχόμενη ενεργειακή εξάρτηση της Ένωσης από την Τουρκία θα αποτελέσει ένα εξαιρετικό διαπραγματευτικό χαρτί για τον Ρ.Τ.Ερντογάν που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί από αυτόν για ενδεχόμενα κέρδη στους άλλους τομείς που συνεργάζεται με την ΕΕ. Τονίζεται ακόμη, ότι η κατασκευή αγωγού μέσω Τουρκίας προϋποθέτει πιθανώς την λύση του Κυπριακού προβλήματος. Επιστρέφοντας στις δυσκολίες του αγωγού,το μέγεθος της διαθεσιμότητας αποθεμάτων φυσικού αερίου πρέπει να αντιστοιχεί στο κόστος κατασκευής και πρέπει να είναι σε τιμές προσιτές για τους αγοραστές, δηλαδή φθηνότερη από το πετρέλαιο και το αέριο της Ρωσίας. Τέλος,ο EastMed είναι ένα έργο τεχνικά απαιτητικό λόγω της μεγάλης απόστασης που θα πρέπει να καλύψει υποθαλάσσια αλλά και των μεγάλων βαθών από τα οποία θα πρέπει να περάσει.

Συνοψίζοντας, το έργο του ΕastMed έχει αρκετές και ενδεχομένως ανυπέρβλητες δυσκολίες. Ωστόσο, η προοπτική της δημιουργίας ενός αγωγού στην νοτιοανατολική Μεσόγειο που θα ενισχύσει την ενδοευρωπαϊκή ενεργειακή παραγωγή και θα δώσει τη λύση στον γρίφο της ενεργειακής ανεξαρτησίας της ένωσης, φαίνεται να αποτελεί μονόδρομο για την ΕΕ.

ΗΠΑ VS ΡΩΣΙΑ: Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΤΗ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Το ψυχροπολεμικό καθεστώς, που ξεκίνησε με τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και που φαίνεται να συνεχίζεται άτυπα μέχρι και σήμερα, έχει εγκαθιδρύσει ένα σκληρό κλίμα ανταγωνισμού και συνεχούς προσπάθειας καταστροφής του αντιπάλου σε όλους τους τομείς διαπραγμάτευσης. Φυσικά, η Ανατολική Μεσόγειος και συγκεκριμένα ο αγωγός East Med δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από αυτό το σκληρό μπραντεφέρ μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων.

Όπως αναλύθηκε παραπάνω, η Ρωσία έχει δράσει εξαιρετικά στο πεδίο της ενεργειακής διπλωματίας με αποτέλεσμα να αποτελεί την πρώτη δύναμη σ’ αυτό τομέα.Η ενεργειακή εξάρτηση όλης της Ευρωπαϊκής Ηπείρου από δικές της πηγές ενέργειας την έχει καταστήσει έναν πολύ ισχυρό παίκτη στη γεωπολιτική σκακιέρα αφού ανά πάσα στιγμή μπορεί να προκαλέσει τεράστια κρίση στο εσωτερικό της Ευρώπης. Τρανό παράδειγμα αυτού αποτελεί η κρίση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας το 2014. Το μπλοκάρισμα παροχής φυσικού αερίου από τη Ρωσία προς την Ουκρανία, η οποία αποτελεί το μονοπάτι διά του οποίου η Ευρώπη τροφοδοτείται ενεργειακά σε μεγάλο βαθμό προκάλεσε μεγάλο σοκ στην Ένωση. Κάθε τέτοια κρίση βοηθά την Ρωσία να αποκομίζει μεγαλύτερα κέρδη σε άλλες διαπραγματευτικές διαδικασίες με την Ένωση. Επομένως, η προοπτική του αγωγού EastMed δεν αρέσει καθόλου στη Ρωσία αφού κινδυνεύει να χάσει μεγάλο μέρος της επιρροής της.

Η στρατηγική συμμαχία Ισραήλ, Κύπρου και Ελλάδας για τον αγωγό East Med, παρακάμπτει την Τουρκία και τη Ρωσία. Οι δύο χώρες είναι αναμφισβήτητα οι μεγάλοι χαμένοι από την συμφωνία για την κατασκευή του αγωγού.Αυτό φαίνεται πως οδήγησε τις δύο χώρες σε αμοιβαίο συμβιβασμό και τους επέτρεψε να αφήσουν πίσω τους την κατάρριψη του ρωσικού Su-24 το 2015 από τουρκικά μαχητικά, αλλά και την δολοφονία του Ρώσου πρέσβη στην Τουρκία το 2016.(Brief,2019) Μέσα σε αυτό το κλίμα συνεργασίας των δυο χωρών, προωθήθηκε ο αγωγός TurkStream. O αγωγός Turk Stream που θα μεταφέρει ρωσικό αέριο από τη Ρωσία στην Τουρκία έρχεται να καλύψει καταρχήν τις ολοένα αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες των Τούρκων. Μια δεύτερη διακλάδωση του αγωγού, που βρίσκεται ακόμη υπό κατασκευή, θα τροφοδοτεί στο μέλλον με φυσικό αέριο και τις ευρωπαϊκές χώρες. Με τον Turk Stream η Άγκυρα επιχειρεί να αξιοποιήσει στο έπακρο την πλεονεκτική γεωγραφική της θέση και να λειτουργήσει ως βασικός ενεργειακός κόμβος της ευρύτερης περιοχής. «Με τα εγκαίνια του Turk Stream οι τροφοδοτούμενοι από το βορρά και την ανατολή τουρκικοί αγωγοί θα γίνουν πλέον απολύτως απαραίτητοι για τις διεθνείς αγορές», διεμήνυε με περισσή αισιοδοξία ο τούρκος υπουργός Ενέργειας Ντενμέζ.(DW,2020)

Από την άλλη πλευρά, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, επιδιώκοντας πάντοτε να μπλοκάρουν την ενεργειακή υπεροχή της Ρωσίας, αγκάλιασαν από την πρώτη στιγμή την προοπτική της δημιουργίας ενός αγωγού φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο που θα τροφοδοτούσε την ευρύτερη περιοχή. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δεν αρκέστηκαν μόνο στην προφορική υποστήριξη του έργου του αγωγού αλλά προχώρησαν και στην έμπρακτη υποστήριξη του με την υπερψήφιση του νομοσχεδίου East Med Act.Το νομοσχέδιο αυτό αφορά στην εταιρική σχέση Ασφάλειας και Ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο. Eίναι ένας νόμος που μεταξύ άλλων προστατεύει ουσιαστικά την μεταφορά αερίου από τα κοιτάσματα της ανατολικής Μεσογείου, μέσω της Ελλάδας προς την Ευρώπη.

Ο αγωγός EastMed, θεωρείται και με την αμερικανική βούλα, ως ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντα της Δύσης. Βέβαια, ας μην λησμονούμε ότι οι ΗΠΑ έχουν αντιπαράθεση με την Ρωσία, όχι με την Τουρκία. H Τουρκία, μαζί με την Ελλάδα, αποτελούν ένα διπολικό φράγμα προστασίας από μια ενδεχόμενη γεωπολιτική έλευση της Ρωσίας στην ευρύτερη περιοχή. Επομένως δεν θα ήθελε επουδενί, καμία αμερικανική κυβέρνηση, να δει την Τουρκία να αποκτά στενές και ουσιαστικές σχέσεις με την Ρωσία. Όποτε δεν πρέπει να αποτελέσει έκπληξη μια ενδεχόμενη μελλοντική προσπάθεια των ΗΠΑ να βάλει και την Τουρκία στο “παιχνίδι” του ΕastMed, ειδικότερα αν η υλοποίηση του αγωγού αποδειχθεί δύσκολος γρίφος.

Συμπερασματικά, η προοπτική του αγωγού EastMed αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον project που θα απασχολήσει τη διεθνή κοινότητα για τα επόμενα χρόνια και ενδεχομένως να αλλάξει σημαντικά την ενεργειακή πραγματικότητα αλλάζοντας τις ισορροπίες. Η ΕΕ ειναι σε μια πολύ δύσκολη κατάσταση αυτή τη στιγμή και φαίνεται ότι πρέπει να επενδύσει στον αγωγό αν θέλει να υλοποιήσει το όνειρο της ενεργειακής ανεξαρτησίας. Από την άλλη, Ρωσία και Αμερική πίστες στο συγκρουσιακό μοτίβο, η Ρωσία έχοντας τον πρώτο λόγο στο ενεργειακό παιχνίδι επιζητά με κάθε μέσο το μπλοκάρισμα του αγωγού, ενώ η Αμερική το υποστηρίζει έντονα προσπαθώντας να μειώσει την ισχύ του εχθρού από την Ανατολή και σε αυτόν τον τομέα. Το να προβεί κάποιος σε μια πρόβλεψη για την κατάληξη αυτού του μακρόπνοου έργου είναι εξαιρετικά επικίνδυνο καθώς το περιβάλλον είναι ακόμη ρευστό. Ωστόσο, πρέπει να θεωρηθεί σίγουρο ότι το δυτικό μπλοκ θα προωθήσει σθεναρά τη δημιουργία του αγωγού, κάνοντας τις όποιες οικονομικές υπερβάσεις.

ΛΙΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΩΝ

1. Eastmed Policy Brief. (n.d.). [online] . Available at: https://eastmedproject.eu/files/IO6-1stpolicybrief.pdf [Accessed 14 Feb. 2021].
2. Κοϊλού, Χ. και Μπελούτ, Ν. (2020). Turk Stream – ένας αγωγός με συμβολική σημασία. [online] DW. Available at: https://www.dw.com/el/turk-stream-ένας-αγωγός-με-συμβολική-σημασία/a-51920362 [Accessed 14 Feb. 2021].
3. Newsroom (2020). Μελέτες: Ο EastMed η πιο ανταγωνιστική επιλογή μεταφοράς του αερίου της Αν. Μεσογείου | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. [online] Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Available at: https://www.kathimerini.gr/economy/local/1058460/meletes-o-eastmed-i-pio-antagonistiki-epilogi-metaforas-toy-aerioy-tis-an-mesogeioy/ [Accessed 14 Feb. 2021].
4. Samaha, N. (2019). US-Russia rivalry in the Middle East is now spilling over into the Mediterranean Sea. [online] www.euractiv.com. Available at: https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/us-russia-rivalry-in-the-middle-east-is-now-spilling-over-into-the-mediterranean-sea/ [Accessed 14 Feb. 2021].