Ζωή-Σοφία Παλαιολογίνα : Μία πορεία από το Μυστρά μέχρι τη Μόσχα

Γράφει ο Ελευθέριος Μαστρογιάννης, Φοιτητής Νομικής

Από τα λίγα πράγματα που οι περισσότεροι θυμόμαστε από το σχολείο όσον αφορά το μάθημα της Ιστορίας είναι η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Πόσοι όμως ξέρουμε ποιοι πρωταγωνίστησαν σ’ αυτά τα γεγονότα και τι απέγιναν μετά την πτώση της Πόλεως; Λίγοι , απαντάω μόνος μου, δεδομένου ότι δεν μας το δίδαξε κανείς. Εγώ λοιπόν μεταξύ αυτών έχω ξεχωρίσει την κόρη του Θωμά Παλαιολόγου και ανιψιά του τελευταίου μας Αυτοκράτορα,  τη Ζωή Παλαιολογίνα.

Καταρχήν, ας ξεκινήσουμε με ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα. Η Ζωή Παλαιολογίνα γεννήθηκε κάπου ανάμεσα στο 1440 και το 1449 (δεν γνωρίζουμε το πότε ακριβώς), στο Μορέα, όπου αργότερα με την στέψη του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου σε Αυτοκράτορα, ο πατέρας της τον διεδέχθη και έγινε Δεσπότης του Μορέως μέχρι και την πτώση του Δεσποτάτου το 1460. Είμαστε σίγουροι ότι εβαπτίσθη Ορθόδοξη και οι απόψεις των ιστορικών διίστανται για το αν έλαβε Ορθόδοξη ή Καθολική παιδεία τα χρόνια της ζωής της στην Ιταλία. Νομίζω ότι ορθότερο θα ήταν να πούμε ότι έλαβε Παπική παιδεία. Όμως προτρέχω… Εν πάση περιπτώση, γνωρίζοντας αυτά τα λίγα για τη ζωή της θα μας είναι αρκετό για να κατανοήσουμε την πορεία του βίου της.

Η Ζωή έζησε μέχρι το 1460 στο Μορέα ενώ με την πτώση του, η οικογένειά της δραπέτευσε στην Κορυφώ. Ο πατέρας της, ο φιλοπαπικός (και πριν την Άλωση φυσικά…) Θωμάς μετέβη στη Ρώμη έχοντας ήδη εξασφαλισμένη την αναγνώριση του Πάπα  Πίου του Β΄, ως ο νόμιμος διάδοχος στον θρόνο του Βυζαντίου και διέμεινε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής του.

Εδώ θα μου επιτρέψετε μία παρένθεση. Η επίσημη αυτή αναγνώριση παρουσιάζει κάτι οξύμωρο για τους γνώστες της εποχής. Οι Βυζαντινοί τότε έλεγαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους, φιλοδυτικοί και μη, οι δε Δυτικοί, θεωρούσαν Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την (ο Θεός να την κάνει!) Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ένα Γερμανικό κράτος τέλος πάντων. Είμαι πολύ περίεργος πώς ο Πάπας αναγνώρισε τη μία Αυτοκρατορία ως Ρωμαϊκή ενώ αναγνώριζε έτσι και την άλλη… Ας κλείσω όμως εδώ την παρένθεση για να συνεχίσουμε.

Η Ζωή και οι δύο αδερφοί της, Ανδρέας και Μανουήλ, έμειναν στην Κέρκυρα μέχρι το 1465. Έπειτα μετέβησαν στη Ρώμη όπου είχαν κληθεί από τον πατέρα τους ο οποίος ήταν ετοιμοθάνατος. Εκεί μετά τον θάνατο του Θωμά, υιοθετήθηκαν από την «Αγία Έδρα». Τους χορηγούνταν 3.600 δουκάτα τον χρόνο για τον προσπορισμό τους. Και το αναφέρω αυτό για να γίνει αντιληπτό ότι είχαν ξεπέσει ακόμα και στον προσπορισμό τους στο επίπεδο ενός κατώτερου ευγενή. Την παιδεία τους και ανατροφή τους ανέλαβε ο Καρδινάλιος Βησσαρίων.

Αν και δεν είχαν την οποιαδήποτε πραγματική, απτή δύναμη, καθώς ούτε στρατό διέθεταν, ούτε χρήματα, τα τρία παιδιά ήταν πολύτιμα στην Δύση για ένα και μόνο λόγο : για το δικαίωμά τους στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης, στον θρόνο της Οικουμένης· αν έχεις  στρατό και βούληση να υποστηρίζεις κάτι τέτοιο φυσικά… Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, ο νέος τους ανάδοχος προσπάθησε να τους εμφυσήσει την Παπική πίστη. Πιο συγκεκριμένα αυτό που επιχειρήθηκε να συμβεί, είναι μία ένωση Παπικού animus και Ρωμαϊκού-Ορθοδόξου corpus ώστε να επιτευχθεί η ουσιαστικά ανίσχυρη ακόμα Ένωση των Εκκλησιών. Επιπλέον, και ειδικότερα, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής υπήρξε η έμπνευση, πιθανότατα του Βησσαρίωνα, να υπανδρευθεί  η Ζωή τον Μεγάλο Δούκα της Μόσχας, Ιωάννη τον Γ΄ (Ιβάν τον Γ΄), του οποίου η πρώτη σύζυγος, Μαρία του Τβερ, είχε αποδημήσει.

Μετά από μακρές διαβουλεύσεις οι δύο πλευρές συμφώνησαν και η Ζωή ξεκίνησε την μετάβαση από την Ρώμη προς την Μόσχα για να παντρευτεί τον Ιβάν τον ΙΙΙ. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η συμφωνία μεταξύ Ρώμης και Μόσχας πρέπει να είναι από τις λίγες φορές στην Ιστορία που έχουμε συμφωνία βασισμένη σε αμοιβαίο συμφέρον και όχι σε στάθμιση συμφερόντων. Η μεν Ρώμη πετύχαινε την Ένωση, η δε Μόσχα έπαιρνε το πολυπόθητο δικαίωμα στη διαδοχή της Αυτοκρατορίας.

Από την Ρώμη πήγε Βόρεια μέχρι την Γερμανική Βαλτική θάλασσα και από κει με πλοίο στο Ταλίν της Εσθονίας. Στην συνέχεια έφτασε στη Ρωσία. Πέρασε τα σύνορα και έφτασε λίγο μετά στην πόλη Πσκοφ (Pskov) όπου και έγινε η πανηγυρική επίσημη υποδοχή αυτής και της συνοδείας της. Εκεί, σύμφωνα πάντα με κάποιες πηγές, ο κόσμος της πόλης, λαός, άρχοντες και κλήρος, την αντιμετώπισαν εχθρικά πιστεύοντας ότι ήρθε για να τους αλλοιώσει την πίστη. Εκείνη τότε ομολόγησε στον επίσκοπο την Ορθόδοξη πίστη της μπροστά στους Λατίνους που την συνόδευαν! Επίσης ζήτησε να βαπτισθεί ξανά και αυτή τη φορά ζήτησε να πάρει το όνομα Σοφία, μάλλον επειδή πρόκειται για ένα πιο «αυτοκρατορικό» όνομα.

Το τέλος της μακράς πορείας από την Ρώμη ήρθε με την άφιξή της στη Μόσχα. Εκεί εισήλθε εις γάμου κοινωνία μετά του Μεγάλου Δούκα Ιωάννου του Γ΄. Μαζί έκαναν ένδεκα παιδιά, το μεγαλύτερο εκ των οποίων ο υιός τους Βασίλειος, μετέπειτα Βασίλειος ο Γ΄, πατέρας του πρώτου Τσάρου της Ρωσίας Ιωάννου του Δ΄ του Τρομερού. Η ζωή της στην Τρίτη Ρώμη χαρακτηρίσθηκε από Βυζαντινή πολιτική, αυλικές έριδες και τα ανάλογα σκαμπανεβάσματα. Λίγο πριν το τέλος της ζωής της έπεσε σε πλήρη δυσμένεια και αυτή και ο γιος της εξορίσθηκαν. Στη δύση της ζωής της η Ζωή-Σοφία είδε την ολοκληρωτική της επικράτηση με την αναγόρευση του υιού της Βασιλείου σε συμβασιλέα του πατέρα του (κατά τα Βυζαντινά πρότυπα).

Αυτή ήταν η πορεία της Ζωής-Σοφίας Παλαιολογίνας. Μίας γυναίκας που προσωπικά θαυμάζω από όταν πρωτοδιάβασα για αυτήν και που θέλησα να καταθέσω τις σκέψεις μου για αυτήν. Υπήρξε μία γυναίκα που έδειξε απαράμιλλη ανθεκτικότητα και υπομονή κατά τη διάρκεια της «εκούσιας αιχμαλωσίας» της. Υπήρξε μία γυναίκα η οποία, εν αντιθέσει με τους άρρενες, ανάξιους αδερφούς της, με τον δυναμισμό που την διακατείχε και παρά τις αντίξοες συνθήκες που σήμαινε η εποχή της (για το φύλο της) και η κατάσταση της ζωής της, εστάθη υπερηφάνως και επαξίως στο ύψος της χιλιόχρονης Ρωμαϊκής και Ορθοδόξου κληρονομιάς της.

Χάριν στην προσήλωση στην Πίστη της, απεφεύχθη η πτώση στην αίρεση, της μόνης εναπομείνουσας ορθοδόξου δυνάμεως και επετεύχθη  η ανάδειξη αυτής σε φρουρό Της καθ’ όλη τη διάρκεια της δουλείας μας στους Οθωμανούς.  Ισάξια της Άννας της Πορφυρογέννητης, συζύγου του Βλαδίμηρου του μεγάλου, που μαζί της έφερε τον Χριστιανισμό και τον Ρωμαίικο πολιτισμό στο Κίεβο, η Ζωή-Σοφία αποτέλεσε τον δεύτερο κρίκο που συνέδεσε την Ρωμιοσύνη με την Ρωσία και τον δίαυλο μέσα απ’ τον οποίο το Αυτοκρατορικό αίμα πέρασε από την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα· μαζί του και η διαδοχή της Ρώμης.

Αυτή ήταν η Ζωή-Σοφία Παλαιολογίνα.