Όταν οι ρίζες της πλάνης ξεριζώνονται τι παθαίνεις;
Γράφει ο Γιάννης Κίτσος, Οικονομολόγος – Σύμβουλος χρηματοοικονομικού και στρατηγικού σχεδιασμού
Ο Ράσελ πίστευε ότι όλοι ξεκινάμε από τον «αφελή ρεαλισμό», δηλαδή «το δόγμα ότι τα πράγματα είναι αυτά που φαίνονται». Στο σύγγραμμα του, An Inquiry Into Meaning and Truth, γράφει χαρακτηριστικά: «η αφετηρία όλων μας είναι ο “αφελής ρεαλισμός”, δηλαδή το δόγμα ότι τα πράγματα είναι αυτά που φαίνονται. Πιστεύουμε ότι το γρασίδι είναι πράσινο, ότι οι πέτρες είναι σκληρές και ότι το χιόνι είναι κρύο. Όμως η φυσική μας διαβεβαιώνει ότι το πράσινο του γρασιδιού, η σκληρότητα της πέτρας και η ψυχρότητα του χιονιού δεν είναι το πράσινο του γρασιδιού, η σκληρότητα της πέτρας και η ψυχρότητα του χιονιού που γνωρίζουμε μέσω της εμπειρίας μας, αλλά κάτι πολύ διαφορετικό».
Ουσιαστικά ο Ράσελ δέχεται ως αφετηρία την, χωρίς κριτική, ύπαρξη του υλικού κόσμου και των συνειδητών υποκειμένων. Η γνώση που αποκτούμε και ονομάζουμε κοινή λογική είναι εικόνες, μια απεικόνιση της πραγματικότητας. Ο Βιτγκενστάιν πάει πιο βαθειά. Για το συνυφασμένο με την φιλοσοφική του σκέψη «γλωσσικό παιχνίδι», μας λέει ότι κάθε φορά που µία λέξη ή πρόταση εκφέρεται δημόσια στην καθημερινή ζωή, το νόημα της μεταβάλλεται. Άρα, τα γλωσσικά παιχνίδια είναι όλες οι παραλλαγές στην καθημερινότητα μας με τις οποίες χρησιμοποιούμε τις λέξεις. Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να επικοινωνούμε μεταξύ μας θα πρέπει να καταλαβαίνουμε το γλωσσικό παιχνίδι στο οποίο ανήκει η εκάστοτε λέξη ή φράση.
Και οι δυο παραπάνω σκέψεις είναι αληθείς. Η διαφορά είναι ότι ο Ράσελ προσεγγίζει τη γλώσσα με βάση την κοινή λογική, ενώ ο Βιτγκενστάιν ολιστικά (επιστημονικά, φιλοσοφικά και μέσω της καθημερινής επικοινωνίας ή και κοινής λογικής). Ο Βιτγκενστάιν υποστήριζε την Αυγουστίνεια ή και Σωκρατική αντίληψη περί εκπαίδευσης. Ο Αυγουστίνος περιγράφει την εκμάθηση μιας ανθρώπινης γλώσσας, σαν το παιδί να ερχόταν σε μια ξένη χώρα και δεν καταλάβαινε τη γλώσσα της χώρας. Αυτό το οποίο έχει σημασία δεν είναι η εξήγηση που δίνει κανείς στις λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιεί, αλλά ή εκπαίδευση που λαμβάνει για να μπορεί να τις εκφράζει, δηλαδή να ομιλεί. Ο Σωκράτης για να διδάξει κάποιον του ζητούσε να τον ακολουθεί όπου και εάν πήγαινε, ακόμη και μέσα στο σπίτι του.
Η μεγαλύτερη παρακαταθήκη του Βιτγκενστάιν στην εκπαίδευση, στην φιλοσοφία, στην επιστήμη, στην καθημερινότητα και γενικότερα ανθρωπότητα είναι το έργο του, Tractatus Logico-Philosophicus (Λογικο-Φιλοσοφική Πραγματεία) – το μοναδικό το οποίο δημοσιεύθηκε όσο ζούσε. Σήμερα θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά κείμενα του 20ου αιώνα, εγκαινιάζοντας μία νέα κατεύθυνση στη φιλοσοφία που αφορούσε στην ανάλυση της γλώσσας.
Οι παραπάνω σκέψεις μου δημιουργήθηκαν όταν διάβασα ότι για την φωτογράφηση μιας μαύρης τρύπας από την NASA κομβικό ρόλο διαδραμάτισε ένας Έλληνας επιστήμονας. Θα μπορούσε ποτέ ο Έλληνας αυτός να φτάσει σε μια τόσο επαναστατική ανακάλυψη αν φυσικά δεν είχε δεχτεί την ανάλογη εκπαίδευση και δεν μπορούσε να κατανοήσει, όχι μόνο τα πράγματα αλλά και τις λέξεις; Ο συγκεκριμένος Έλληνας επιστήμονας, όπως μας λέει και ο Βιτγκενστάιν, δε θα μπορούσε να κατανοήσει ποτέ τον δάσκαλο του – τον Αϊνστάιν – εάν δεν μπορούσε να καταλάβει πρώτα το γλωσσικό παιχνίδι στο οποίο ανήκει η εκάστοτε λέξη ή φράση του Αϊνστάιν. Και εάν δεν κατανοούσε τον Αϊνστάιν, μόνο από σύμπτωση θα ανακάλυπτε το τηλεσκόπιο του.
Και την ίδια στιγμή, προφανώς εκμεταλλευόμενος τη συγκυρία, ευκαιρία να αλλάξουμε ατζέντα σκέφτεται ο Παππάς – ο κολλητός του Πετσίτη -, βγαίνει να δηλώσει δημόσια ότι «η Ελλάδα θα πατήσει στη Σελήνη με δικό της όχημα». Αν συντονιζόταν και λίγο με τη δημοσίευση τη σχετική με τη μαύρη τρύπα, θα μπορούσε να μας πει και ότι η Ελλάδα θα πατήσει στη μαύρη τρύπα με δικό της όχημα. Γιατί όχι παρακαλώ; Ο άνθρωπος θα πρέπει να έχει μεγάλο θράσος, λέω από μέσα μου. Όχι τόσο γιατί δεν έχει κανένα ενδοιασμό να πει ψέματα, όπου σταθεί και όπου βρεθεί, όσο γιατί δεν έχει καμία ντροπή να κρύψει την αμορφωσιά του. Εδώ δεν έχει χαθεί μόνο η εφευρετικότητα, έχει χαθεί και η κοινή λογική. Πρώτα με την επίφαση της ελπίδας και τώρα με την επίφαση της προόδου.
Όπως κάθε άνθρωπος, έτσι και ο Παππάς – ο κολλητός του Πετσίτη -, από τη φύση του φαντάζεται εικόνες, δε σκέφτεται λέξεις. Και αυτό συνηθίζει να το ονομάζει κοινή λογική. Και όσο περισσότερο απαίδευτος να σκέφτεται λέξεις είναι τόσο περισσότερο φαντάζεται εικόνες. Άρα, αν οι λεπτομέρειες που μας δίνονται για κάτι ταιριάζουν με την εικόνα που έχουμε σχηματίσει για αυτό στο νου μας, τότε όσες περισσότερες λεπτομέρειες, δηλαδή εικόνες, προστίθενται σε ένα σενάριο τόσο πιο ρεαλιστικό φαίνεται αυτό, και συνεπώς τόσο πιο πιθανό το θεωρούμε. Τουτέστιν, ο απαίδευτος άνθρωπος ζει κυρίως με συμπτώσεις.
Οι συμπτώσεις οδηγούν σε παράδοξα. Για την περίπτωση μας, επιλέγω να αναφέρω δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Ένα του Ζήνωνα και ένα του Κοντορσέ. Όπως υποστήριξε ο Ζήνωνας, αν ο χώρος χωρίζεται σε όλο και πιο μικρά μέρη, οι διαδρομές όλο και προστίθενται και τελικά γίνονται άπειρες σε αριθμό. Όμως κανείς δε μπορεί να τρέξει άπειρο αριθμό διαδρομών. Το συμπέρασμα από το παράδοξο του Ζήνωνα που αφορά στη διχοτομία είναι ότι δεν μπορούμε ποτέ να πάμε πουθενά, όσο ο χώρος διχοτομείται άπειρα.
Το παράδοξο του Κοντορσέ καταδεικνύει ότι μια ψηφοφορία δεν καταλήγει πάντα σε αυτό που προτιμά η πλειονότητα. Στην πραγματικότητα, όταν ένας διαμορφωτής ατζέντας χειραγωγεί την εκλογική διαδικασία, είναι αυτός που αποφασίζει τι θα κάνει η ομάδα. Γιατί αυτό; Όπως υποστηρίζει ο Κοντορσέ, το γεγονός ότι κάθε αποτέλεσμα μπορεί να είναι πιθανό συνεπάγεται πως αυτός που θα αποφασίσει την σειρά των επιλογών είναι στην πραγματικότητα αυτός που θα καθορίσει το αποτέλεσμα. Αυτό το πρόσωπο λέγεται διαμορφωτής ατζέντας. Αν ο διαμορφωτής της ατζέντας είναι πονηρός και εάν έχει κάποια εικόνα των σχετικών προτιμήσεων των άλλων ψηφοφόρων μπορεί να αλλάξει τη σειρά της ψηφοφορίας για να πετύχει το αποτέλεσμα που ο ίδιος προτιμά.
Οι ΣΥΡΙΖΑΙΟΙ ποτέ δεν κατάφεραν να έρθουν σε επαφή με την πραγματικότητα, πολλώ δε μάλλον με την κοινή λογική. Με συμπτώσεις και παράδοξα έφτασαν σήμερα μέχρι εδώ. Πιστεύουν, όπως και ο Ζήνωνας, ότι αφενός όσο και εάν περιορίζεται ο χώρος τους, αφού θα διχοτομείται άπειρα, κανείς δεν θα μπορεί να τους βγάλει από αυτόν και αφετέρου, όπως και ο Κοντορσέ, ότι μπορούν όποτε επιθυμούν να διαμορφώνουν την δική τους ατζέντα. Όταν οι συμπτώσεις και τα παράδοξα, δηλαδή οι ρίζες της πλάνης, όμως ξεριζώνονται τότε τι παθαίνεις; Σε καταπίνει η μαύρη τρύπα…