Κοινωνία των πολιτών και πανδημία

Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης

α) Εισαγωγή

Στις παρακάτω γραμμές πρόκειται να αναλυθεί η έννοια της κοινωνίας των πολιτών με κύρια εργαλεία ανάλυσης το κοινωνικό κεφάλαιο και την εμπιστοσύνη. Παράλληλα πρόκειται να εστιάσουμε στην παρέμβαση της κοινωνίας των πολιτών στις ιδιαίτερες συνθήκες που διαμορφώθηκαν την περίοδο της πανδημίας, αλλά και της πρωτόγνωρης σε ένταση και διάρκεια οικονομικής και κοινωνικής κρίσης που προηγήθηκε λειτουργώντας άλλοτε συμπληρωματικά και άλλοτε σε αντιδιαστολή με την οργανωμένη πολιτεία.

Αναλυτικότερα πρόκειται να εστιάσουμε στην έννοια της κοινωνίας πολιτών και τους τρόπους με τους οποίους συνδέεται το κοινωνικό κεφάλαιο με κυριότερη γέφυρα σύνδεσης την εμπιστοσύνη.

Τέλος θα διασαφηνίσουμε πως οι διαφοροποιήσεις που καταγράφονται ως προς την έννοια της κοινωνίας των πολιτών εστιάζουν σε διαφορετικές εκδοχές της.

β) Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου

Σύμφωνα με τον Μπουρντιέ το κοινωνικό κεφάλαιο συνδέεται άμεσα με άλλες εκδοχές κεφαλαίου, κυρίως με το οικονομικό και το πολιτισμικό κεφάλαιο. Παράλληλα ο Μπουρντιέ θεωρεί πως η οικογένεια ειδικά για τους οικονομικά και κοινωνικά ισχυρούς αποτελεί την βασικότερη προέλευση κοινωνικού κεφαλαίου.

Αυτή η θεμελιώδης κοινωνιολογική αντίληψη εστιάζει στις ανώτερες βαθμίδες της μεσαίας τάξης που προσδιορίζονται από την κατοχή οικονομικού κεφαλαίου που μπορεί να μετατραπεί σε άλλες μορφές κεφαλαίου, όπως το κοινωνικό κεφάλαιο, το πολιτισμικό-κοινωνικό κεφάλαιο με τους ανάλογους συμβολισμούς που εμπεριέχουν. Σε πλήρη αντιδιαστολή τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα χαρακτηρίζει η απουσία κοινωνικού κεφαλαίου.

Συμπερασματικά ο Μπουρντιέ ορίζει το κοινωνικό κεφάλαιο ως άθροισμα κοινωνικών υπευθυνοτήτων, δεσμών και διασυνδέσεων που δυνητικά μετατρέπονται σε οικονομικό κεφάλαιο.

Μερικώς ανταγωνιστικές και μερικώς συμπληρωματικές υπήρξαν οι απόψεις του Κόλμαν που αντιλαμβανόταν το κοινωνικό κεφάλαιο ως μέσο ενίσχυσης ή υποστήριξης, αναλυτικότερα θεωρούσε πως το κοινωνικό κεφάλαιο ενθαρρύνει τις μαθησιακές προσπάθειες και επιδόσεις αποτελώντας καταλύτη για την συγκρότηση του ανθρώπινου κεφαλαίου. Επομένως ο Κόλμαν κωδικοποιεί το κοινωνικό κεφάλαιο σε συνδυασμό με άλλες εκδοχές κεφαλαίου όπως η γνώση. Στον αντίποδα αντιμετωπίζει το κεφάλαιο ως το αποτέλεσμα των αλλαγών που συντελούνται στις κοινωνίες και επιταχύνουν την κοινωνική δράση.

Συμπερασματικά θεωρεί πως το κοινωνικό κεφάλαιο αθροιστικά με άλλες μορφές κεφαλαίου είναι παραγωγικό καθώς εντάσσει στις κοινωνικές φιλοδοξίες και επιδιώξεις που δίχως την ύπαρξη του δεν θα ήταν αποδεκτές. Και ορίζει το κεφάλαιο με πυλώνα την λειτουργία του. Παράλληλα θεωρεί πως καθορίζεται από το αποτέλεσμα αφού το κοινωνικό κεφάλαιο καθιστά εφικτή την επίτευξη συγκεκριμένων επιδιώξεων.

Σημεία κριτικής στις απόψεις των Μπορντιέ και Κόλμαν παρατηρούνται στο έργο του Πορτές, σύμφωνα με το οποίο για να έχει στην κατοχή του κάποιος κοινωνικό κεφάλαιο είναι απαραίτητο να συνδέεται με άλλα πρόσωπα, που αποτελούν την προέλευση του κοινωνικού κεφαλαίου εσφαλμένα θεωρείται πως απορρέει από την επενέργεια της δράσης του. Αυτή την θεμελιώδη αντίφαση ο Πάτμαν εντοπίζει στις απόψεις των Μπουρντιέ και Κόλμαν. Σύμφωνα με τον Πάτμαν αυτές οι απόψεις αδυνατούν να ορίσουν με τρόπο σαφή την αιτιότητα. Σε πλήρη αντιδιαστολή με τους παραπάνω ο Πορτές εισάγει στην κοινωνιολογία μια σαφή διάκριση ανάμεσα στην προέλευση του κοινωνικού κεφαλαίου και τα αποτελέσματα του. Αναγνωρίζει ως εστίες προέλευσης του κοινωνικού κεφαλαίου, την εσωτερίκευση των αξιών, τις αμοιβαίες συναλλαγές και την μορφή συλλογικής αλληλεγγύης σε συνδυασμό με την εμπιστοσύνη.

Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις του Πάτμαν, σύμφωνα με τον οποίο η δύναμη του κοινωνικού κεφαλαίου εξισώνεται με τον βαθμό συμμετοχής σε ομίλους, σωματεία, ενώσεις προσώπων και άλλες κοινωνικές συσσωματώσεις, αλλά και την ευρύτερη προσφορά προσώπων στις κοινωνίες. Επομένως συνδέει άμεσα την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου με τις έννοιες της εμπιστοσύνης και της κοινωνίας των πολιτών.

γ) Η κοινωνία των πολιτών

Ίσως το πλέον σαφές πλαίσιο για τον σύγχρονο διάλογο που αφορά την κοινωνία των πολιτών παρέχει ο αμερικανικός συντηρητισμός τόσο στην ρεπουμπλικανική όσο και στην κοινοτιστική του εκδοχή. Για τους Αμερικάνους συντηρητικούς η κοινωνία των πολιτών αποτελεί το αντίβαρο απέναντι σε φαινόμενα ηθικής κατάπτωσης, αποξένωσης και κατάρρευσης της κοινωνικής συνοχής που αναπτύχθηκαν στις φιλελεύθερες Δημοκρατίες και διογκώθηκαν κατά την μετανεωτερική εποχή των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών που διανύουμε.

Αναμφίβολα η έννοια της κοινωνίας των πολιτών εκτείνεται στο σύνολο του δημόσιου χώρου, που ξεκινάει από την καθημερινότητα των ανθρώπων ως τα ανώτερα κυβερνητικά κλιμάκια. Ουσιαστικά αποτελεί μία αμφιλεγόμενη έννοια με τεράστια ένταση και αντικρουόμενες απόψεις στην προσπάθεια να οριστεί.

Σύμφωνα με τον Γιένσεν η κοινωνία των πολιτών μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο μέσω των θεωρητικών πρακτικών και ιστορικών συμφραζομένων στα οποία είναι ενταγμένη.

Για τις φιλελεύθερες αντιλήψεις η κοινωνία των πολιτών υλοποιείται μέσω της διεύρυνσης των δικαιωμάτων των πολιτών. Οι φιλελεύθεροι θεωρούν πως οι πολίτες αποτελούν τις οικονομικά ορθολογικές ομάδες συμφερόντων με στόχο το κράτος να αποτελέσει τον εγγυητή του θεμελιώδους δικαιώματος της ελευθερίας.

Η σοσιαλιστική εκδοχή των Χέγκελ και Μάρξ θεωρεί πως η κοινωνία των πολιτών βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση με το αστικό κράτος.

Ενώ η αμιγώς πολιτική προσέγγιση αντιλαμβάνεται την κοινωνία των πολιτών ως τον χώρο που βρίσκεται ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες.

Τέλος οι θεωρητικοί του τρίτου δρόμου με κύριο εκφραστή τον Γκίντενς προσδιορίζει την κοινωνία των πολιτών ως τον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στο κράτος και την αγορά, έναν αυτοδιοικούμενο κοινωνικό χώρο που αποτελείται από θεσμούς, οργανώσεις αλλά και άτυπες ομάδες που επιχειρούν να αναχαιτίσουν τόσο τον αυταρχισμό των κρατικών αρχών όσο και τον άκρατο ατομικισμό της ελεύθερης αγοράς.

Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, μέριμνα της κοινωνίας των πολιτών αποτελεί η επίτευξη συλλογικών στόχων και η εκπροσώπηση κοινωνικών ομάδων μέσω της δημιουργίας δικτύων και της συμμετοχής στον δημοκρατικό διάλογο. Επομένως δημιουργεί έναν δημόσιο χώρο που δεν είναι οργανωμένος από την πολιτεία ούτε ηγεμονεύεται από οικονομικά συμφέροντα. Αντίθετα συμβάλλει στην ενεργό συμμετοχή. Κατά συνέπεια ο συντομότερος ορισμός αποτελεί η διπλή άρνηση. Η κοινωνία των πολιτών δεν είναι ούτε το κράτος, ούτε η αγορά.

δ) Η έννοια της εμπιστοσύνης

Η εμπιστοσύνη μπορεί να οριστεί ως χαρακτηριστικό των συλλογικοτήτων που αποτελεί λειτουργική προϋπόθεση για την εξέλιξη της κοινωνικής ζωής. Επομένως αποτελεί μία θεμελιώδη συνθήκη για την ομαλή συμβίωση στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας.

Ειδικά στις σύγχρονες κοινωνίες είναι αδύνατον τα μεμονωμένα άτομα να ελέγξουν τις συμβάσεις που διέπουν την κοινωνική ζωή με τις μεθόδους τουλάχιστον που είχαν εφαρμοστεί σε προηγούμενες περιόδους και σε πιο παραδοσιακά πρότυπα.

Σύμφωνα με τον Γκίντενς στις σύγχρονες κοινωνίες η εμπιστοσύνη έχει αποκτήσει διαφορετική έννοια, προσαρμοσμένη στις συνθήκες που διαμόρφωσε η παγκοσμιοποίηση και ευρύτερα η μετανεωτερική εποχή.

Από κοινού με τον Λούμαν ο Γκίντενς ορίζει την εμπιστοσύνη ως την απόλυτη προσήλωση σε πρόσωπα και θεσμούς.

ε) Κοινωνία των πολιτών και κοινωνικά κινήματα στην διάρκεια της κρίσης

Αναμφίβολα πριν την κρίση η κοινωνία των πολιτών στην Ελλάδα είχε πολύ περιορισμένο κοινωνικό ρόλο και εμφάνιζε περιορισμένη αυτονομία σε σχέση με το κράτος πρόνοιας και ευρύτερα τις κρατικές αρχές.

Όμως η πρωτόγνωρη σε ένταση και διάρκεια οικονομική και κοινωνική κρίση δημιούργησε ένα τεράστιο κενό που καλύφθηκε με αξιοσημείωτη επιτυχία από κοινωνία κινήματα.

Ακριβώς σε εκείνη την κομβική συγκυρία πλήθος εναλλακτικών κινημάτων και κοινωνικών εγχειρημάτων στο κοινωνικό προσκήνιο.

Κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά φαρμακεία, κοινωνικά φροντιστήρια, κοινωνικά παντοπωλεία και μαγειρεία υφαίνουν ένα νέο δίχτυ κοινωνικής προστασίας μακριά από την κρατική εποπτεία με κύριο άξονα τον εθελοντισμό.

Παράλληλα αγορές δίχως μεσάζοντες, αυτοδιαχειριζόμενοι αγροί στην ύπαιθρο αλλά ακόμα και στο εσωτερικό των αστικών κέντρων και άλλες μορφές κοινωνικά υποστηριζόμενης αγροτικής παραγωγής, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, συνεργατικές επιχειρήσεις, τράπεζες χρόνου και τοπικά νομίσματα διαμόρφωσαν ένα νέο πλέγμα κοινωνικής και συνάμα ελευθεριακής οικονομίας και οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων.

στ) Μη κυβερνητικές οργανώσεις και Κοινωνία Πολιτών

Αναμφίβολα η πιο σημαντική αλλά και συντεταγμένη εκδοχή του πολυσύνθετου μωσαϊκού που η κοινωνιολογία εννοιολογεί ως κοινωνία πολιτών είναι οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις.

Τα τελευταία χρόνια και με αφορμή το προσφυγικό ζήτημα υπήρξαν σημαντικά ρήγματα για την εικόνα των ΜΚΟ στην ελληνική κοινή γνώμη. Ακραία κρούσματα κακοδιαχείρισης, οργανώσεις με θολό και αόριστο περιεχόμενο και αποστολή καθώς και ακραία συχνά φαινόμενα παραβατικότητας απέναντι σε πρόσφυγες και μετανάστες αλλά και τον ελληνικό πληθυσμό. Συνδυάστηκαν με υπόνοιες για περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας και απόπειρες αλλοίωσης της δημογραφικής σύνθεσης της χώρας.

Έχουν όμως όλες οι ΜΚΟ το ίδιο περιεχόμενο; Σαφώς όχι. Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις εμφανίστηκαν στην Ελλάδα ήδη από την δεκαετία του 1990 έχοντας σαφή χαρακτηριστικά. Δεν είναι κερδοσκοπικές, ανήκουν στον χώρο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και ευρύτερα της κοινωνίας των πολιτών και βασίζονται στον εθελοντισμό.

Οι περισσότερες έχουν κοινωφελείς και φιλανθρωπικούς σκοπούς. Περίθαλψη, υγεία, προστασία του περιβάλλοντος, πολιτισμική κληρονομιά.

Στις φιλελεύθερες Δημοκρατίες η πολιτεία αναγνωρίζει την σημασία του ενεργού πολίτη και του εθελοντισμού αλλά και των ΜΚΟ που συμπληρώνουν και συχνά υποκαθιστούν το κράτος.

ζ) Κοινωνία των πολιτών πανδημία και κράτος: Σχέση εμπιστοσύνης ή καχυποψία;

Στην πρώτη φάση διαχείρισης της πανδημίας η πετυχημένη διαχείριση και ο μικρός αριθμός κρουσμάτων και θυμάτων ενίσχυσαν το αίσθημα εμπιστοσύνης ανάμεσα στην πολιτεία και την κοινωνία των πολιτών που αναμφίβολα είχε διαρραγεί στην διάρκεια της μνημονιακής περιόδου.

Στην συνέχεια ατυχείς κυβερνητικοί χειρισμοί, πολλά μέτρα και σταθμά στην τήρηση των περιοριστικών μέτρων, η οικονομική κρίση που προκάλεσε η πανδημία και επέτεινε το Lock Down αλλά και φαινόμενα πλήρως ανορθολογισμού, ομαδικής παράκρουσης και συλλογικής παράνοιας που αμφισβητούσαν την ύπαρξη της πανδημίας και την αναγκαιότητα των περιοριστικών μέτρων και ενώ προέρχονται από ένα κοινωνικό περιθώριο και τα πολιτικά άκρα έχουν απήχηση στην ελληνική κοινωνία τραυμάτισαν εκ νέου την σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες.

Στις μέρες μας η ταχύτατη και πετυχημένη διαδικασία μαζικών εμβολιασμών και συνδυασμό με την μαζική λαϊκή συμμετοχή στο εγχείρημα, σταδιακά υφαίνουν το πλέγμα ανοσίας που είναι το κυρίαρχο ζητούμενο της εποχής μας ενισχύοντας το αίσθημα εμπιστοσύνης ανάμεσα στους κυβερνητικούς φορείς και τους πολίτες.

η) Η παρέμβαση της κοινωνίας των πολιτών στην διάρκεια της πανδημίας

Παρά τους περιορισμούς των κοινωνικών δράσεων που εκ των πραγμάτων προκάλεσε η πανδημία και η επιβολή των μέτρων της κοινωνικής αποστασιοποίησης η κοινωνία των πολιτών κατόρθωσε να αναπτύξει αντανακλαστικά και μηχανισμούς παρέμβασης.

Πρώτα και κύρια η σχεδόν ευλαβική τήρηση των μέτρων κατά την πρώτη περίοδο διαχείρισης της πανδημίας αποτέλεσε ένα θεαματικό δείγμα συλλογικής διαχείρισης μίας πρωτόγνωρης για τα δικά μας τουλάχιστον δεδομένα υγειονομικής κρίσης. Αποδεικνύοντας τελικά πως η δημόσια υγεία, αποτελεί μία έννοια σαφώς ευρύτερη από την κρατικά παρεχώμενη περίθαλψη.

Ταυτόχρονα η οργάνωση δικτύων διανομής φαγητού, τροφίμων, φαρμάκων και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης περιόρισε τις συνέπειες της οικονομικής κατάρρευσης που προκάλεσε η πανδημία.

θ) Μη κυβερνητικές οργανώσεις και κράτος στην διάρκεια της πανδημίας

Πέρα από κάθε αμφιβολία η κρίση της πανδημίας προκάλεσε ένα εξαιρετικά δυσμενές περιβάλλον για τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και θα ήταν ασυγχώρητο λάθος αν η έλλειψη συντονισμού και οργάνωσης και οι πολιτικοί συσχετισμοί αποτρέψουν την δίκαιη κατανομή βοήθειας σε όσους έχουν πραγματικά ανάγκη.

Αυτό είναι το συμπέρασμα της έρευνας του ιδρύματος Μποδοσάκη και της Solidarity Now ανάμεσα σε 124 εκπροσώπους οργανώσεων πολιτών για τις επιπτώσεις της κρίσης της πανδημίας στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και ευρύτερα στις συσσωματώσεις πολιτών στην διάρκεια της υγειονομικής κρίσης που προκάλεσε η πανδημία και μετεξελίχθηκε σε μία νέα οικονομική και κοινωνική κρίση.

Αναμφίβολα οι Μη Κυβερντικές Οργανώσεις έχουν πληγεί από τις συνθήκες που έχει επιβάλλει η πανδημία καθώς οι πολλές μικρές ΜΚΟ μικρού βεληνεκούς υποχρεώθηκαν να διακόψουν την λειτουργία τους. Άλλες μεγαλύτερες οφείλουν δεδουλευμένα μηνών σε προσωπικό πρώτης γραμμής ενώ άλλες υπολειτουργούν.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στην πρόσφατη έρευνα το 58% των ΜΚΟ της Αθήνας έχουν πέντε άτομα με συμβάσεις εργασίας ενώ το 60% χρηματοδοτείται από ευρωπαϊκά προγράμματα, κρατικές επιχορηγήσεις και χορηγίες ιδρυμάτων ή ιδιωτών. Οι οποίες μειώθηκαν δραματικά στην διάρκεια της πανδημίας καθώς όλοι αυτοί οι ιδιωτικοί φορείς αποφάσισαν να στηρίξουν το κράτος θεωρώντας το πιο αξιόπιστο ως προς την αναχαίτιση της τόσο των υγειονομικών όσο και των κοινωνικών επιπτώσεων του πανδημικού φαινομένου.

Παρόλα αυτά οι περισσότερες ενεργές ΜΚΟ εστιάζουν στην κοινωνική πρόνοια με κύρια αντικείμενα τους νέους και τα παιδιά, τα Άτομα Με Ειδικές Ανάγκες, τις κακοποιημένες γυναίκες, τους αστέγους και συνανθρώπους μας με ψυχικές διαταραχές.

Παρότι το 80% των δράσεων τους βασίζεται σε εθελοντές τα προβλήματα της στελέχωσης και της χρηματοδότησης είναι τα δύο μείζονα ζητήματα που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν το αμέσως επόμενο διάστημα.

ι) Συμπεράσματα

Στις μέρες μας ο βασικότερος λόγος για την επιστροφή της κοινωνίας των πολιτών στο επίκεντρο του επιστημονικού αλλά και του δημοσίου διαλόγου είναι οι ραγδαίες και συνάμα δραματικές αλλαγές που έφερε στις κοινωνίες η παγκοσμιοποίηση και ευρύτερα η εποχή της μετανεωτερικότητας.

Σε μία εποχή που βιώνουμε μία πολυσύνθετη πραγματικότητα και αντιμετωπίζουμε πολυσύνθετα προβλήματα η κοινωνία των πολιτών έχει και αυτή πολυσύθεντα χαρακτηριστικά και εκφάνσεις.

Βασικοί πυλώνες στους οποίους εδράζεται θεωρητικά αλλά και στο πεδίο των εφαρμοσμένων πολιτικών αποτελούν οι έννοιες του κοινωνικού κεφαλαίου και της εμπιστοσύνης.

Αξίζει να σημειωθεί πως σε πλήθος θεωρητικών προσεγγίσεων οι έννοιες του κοινωνικού κεφαλαίου και της εμπιστοσύνης αποτελούν έννοιες απόλυτα ταυτισμένες αλλά απαραίτητες προϋποθέσεις για την συγκρότηση και την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών.

Η πανδημία δημιούργησε νέες προκλήσεις για την κοινωνική συνοχή και ευρύτερα τις κοινωνίες που κινδυνεύουν να υποστούν νέες και βαθύτερες διαιρετικές τομές. Αυτές ακριβώς τις προκλήσεις με τα πολλά και μεγάλα ερωτηματικά πρόκειται να κληθεί να απαντήσει η κοινωνία των πολιτών