Η ιδεολογική ταυτότητα της Ελληνικής Επανάστασης
Γράφει ο Ευάγγελος Τσούρης, φοιτητής πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης ΕΚΠΑ
Η ιδεολογία , όποια και αν είναι, αποτελεί την προετοιμασία κάθε επανάστασης. Στην περίπτωση της ελληνικής επανάστασης του 1821, ήταν έντονη η ιδεολογική φόρτιση του αγώνα έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, οι Έλληνες, έχοντας αναπτύξει την σύγχρονη ελληνική τους συνείδηση ήδη από την εποχή της παρακμής του Βυζαντίου, εξεγέρθησαν εναντίον των κατακτητών τους με αίτημα τόσο την εθνική τους ανεξαρτησία όσο και την πολιτική αυτοδιάθεσή τους. Η ελληνική επανάσταση ήταν ένα κράμα εθνικισμού και (πολιτικού) φιλελευθερισμού , των δύο ιδεολογιών της νεωτερικότητας.
Εναντίον όμως ποιου επαναστάτησαν οι Έλληνες; Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων θα απαντήσουν: « κατά των Τούρκων» . Η απάντηση αυτή δεν είναι λάθος, αλλά υπάρχει ορθότερη. Οι Έλληνες επαναστάτησαν και αποσχίστηκαν εν τέλει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τι ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία; Επρόκειτο για ένα εδαφικά εκτεταμένο «κράτος» με πολυεθνοτική πληθυσμιακή βάση. Οι απαρχές του οθωμανικού κράτους ξεκινούν τον 14ο αιώνα, αρχικά ως ένα μικρό εμιράτο, που εξελίχθηκε σε μια γιγαντιαία αυτοκρατορία. Αυτή, δεν ήταν τουρκική αλλά πολυεθνική. Η καταγωγή της δυναστείας ήταν τουρκική και η επίσημη θρησκεία το σουνιτικό Ισλάμ.
Η αυτοκρατορία, με επικεφαλής τον σουλτάνο, παρέμεινε σε όλη την πορεία του βίου της αγροτική. Τα έσοδά της προέρχονταν από φόρους και κυρίως από τους κατακτητικούς πολέμους. ΄Όμως, από το 1683 και έπειτα, η αυτοκρατορία άρχισε να παρηκμάζει ταχύτατα, ως συνέπεια των στρατιωτικών της αποτυχιών και της αποδυνάμωσης της σουλτανικής κεντρικής εξουσίας.
Οι Έλληνες υπήρξαν υπήκοοι (ουσιαστικά ήταν κατεκτημένοι) αυτής της αυτοκρατορίας. Στα περίπου 400 χρόνια υποταγής, αναρίθμητες εξεγέρσεις είχαν λάβει χώρα κατά της οθωμανικής εξουσίας. Ωστόσο, το 1821 η μεγάλη ελληνική απόπειρα χειραφέτησης ήταν επιτυχημένη. Οι συνθήκες ήταν τότε ώριμες και οι Έλληνες συνειδητοποιημένοι. Πριν το εθνοσωτήριο έτος, από το 1789 έως το 1821 η κατάσταση στην Ευρώπη ήταν ρευστή. Η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι άλλαξαν ριζικά τον ρου της ιστορίας: εμφανίστηκε και παγιώθηκε το σύγχρονο φαινόμενο της συγκρότησης των εθνών-κρατών.
Ο εθνικισμός, δηλαδή η τότε σύγχρονη ιδεολογία που θεωρεί τα έθνη ως την αποτελεσματικότερη μορφή πολιτικής οργάνωσης, κλόνισε συθέμελα τα απολυταρχικά και πολυεθνικά κράτη της Γηραιάς Ηπείρου. Κάθε αυτοκρατορία είχε στο εξής να αντιμετωπίσει την άνοδο του εθνικισμού των υπηκόων της. Συνοδοιπόρος του εθνικισμού υπήρξε- σε αυτή τη φάση- ο πολιτικός φιλελευθερισμός, που υποστήριζε την αυτοδιάθεση των λαών και την πολιτική οργάνωση των κοινωνιών με δημοκρατικά και φιλελεύθερα στοιχεία.
Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε συνδυασμός αυτού του «διδύμου». Βέβαια, το ελληνικό έθνος προϋπήρχε του εθνικισμού, όπως άλλωστε και η εθνική συνείδηση. Όμως, ο εθνικισμός θα ήταν το όπλο για την απελευθέρωση αυτής της συνείδησης. Ενδεικτικά, ο ελληνικός εθνικισμός- πάντα απελευθερωτικός- ήταν πανταχού παρόν στα φλογερά κείμενα της εποχής, όπως στον «Θούριο» του Ρήγα Βελεστινλή και στην «Ελληνική Νομαρχία, ήτοι λόγος περί Ελευθερίας» ενός ανώνυμου Έλληνα. Ωστόσο, κάθε εθνικιστικό κείμενο εμπεριείχε και το φιλελεύθερο στοιχείο : την συγκρότηση μιας ελεύθερης και δημοκρατικής πολιτείας. Χαρακτηριστικά είναι τα συντάγματα του
Αγώνα , και κυρίως της Επιδαύρου που θεωρείται γενέθλιος πράξη του κράτους. Το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος» είχε φιλελεύθερα στοιχεία από τα επαναστατικά γαλλικά και το αμερικανικό σύνταγμα. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας ήταν εμφανής.
Συμπερασματικά, το ελληνικό φαινόμενο είναι τμήμα ενός ευρύτερου παγκοσμίου φαινομένου : της συγκρότησης των εθνών-κρατών σε Ευρώπη και Λατινική Αμερική. Η επανάσταση των Ελλήνων υπήρξε , όμως, η πρώτη ουσιαστικά και ποιοτικά επιτυχημένη επανάσταση στα Βαλκάνια. Διότι πέτυχε την ανεξαρτησία του κράτους και όχι μια απλή αυτονομία με την επικυριαρχία του σουλτάνου.
