Δημήτρης Καλτσώνης: Θα ήταν χρήσιμη μια διαδικασία Συντακτικής Συνέλευσης

Ο Δημήτρης Καλτσώνης, καθηγητής θεωρίας κράτους και δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήµιο, μιλά στον Κωνσταντίνο Μανίκα και τον Αλέξανδρο Κριτσίκη.

1. Τι συνιστά “κράτος δικαίου” στον σύγχρονο δυτικό κόσμο και πόσο ελαστικά είναι πλέον τα όρια καθορισμού του;

Το κράτος δικαίου υπήρξε μια σημαντική δημοκρατική κατάκτηση των λαών την περίοδο μετά την αντιφασιστική νίκη του 1945. Όμως, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, ο σεβασμός του δεν ήταν απόλυτος ούτε γενικευμένος, αφού πάντοτε παρατηρούνταν φαινόμενα παραβίασης των νόμων από τους κυβερνώντες. Διέφεραν ανάλογα με τη χώρα, την ιδιαίτερη ιστορική στιγμή και το συσχετισμό των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων.

Μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και εξαιτίας, όπως εξηγώ στο τελευταίο βιβλίο μου Το μέλλον της δημοκρατίας, η έμπρακτη αμφισβήτησή του είναι ιδιαίτερα έντονη. Η κρίση του κράτους δικαίου συνιστά πλευρά της γενικότερης τάσης δραστικής συρρίκνωσης της δημοκρατίας που έχει τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά: τη συχνή παραβίαση από τους κυβερνώντες του Συντάγματος και των νομοθετικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, τον περιορισμό των ελευθεριών με την ψήφιση δρακόντειων νόμων, την ακραία ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και τη μετατόπιση του πολιτικού συστήματος σε πιο συντηρητικές κατευθύνσεις.

2. Η Μεταπολίτευση μοιάζει να έχει κλείσει οριστικά τον κύκλο της στην Ελλάδα. Ποιο μπορεί να είναι το επόμενο θεσμικό βήμα;

Η μεταπολίτευση έκλεισε τον κύκλο της, όχι τυχαία, με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. To κυρίαρχο κομματικό σύστημα κλονίστηκε συθέμελα και ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει βαθιά κρίση δυσπιστίας των πολιτών προς τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα. Παρατηρείται μια υφέρπουσα κρίση διαχείρισης που αφορά, με διαφορετικό τρόπο, τόσο τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα όσο και τα φτωχότερα.

Θα χρειαζόταν, κατά τη γνώμη μου, μια φυγή προς τα εμπρός, μια καινούργια προσέγγιση της οικονομίας και της πολιτικής. Δεν είναι λογικό να εμμένουμε στο μέχρι τώρα πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζεται από παθογένειες, δομικά προβλήματα, οδήγησε στην κακοδαιμονία του ελληνικού λαού. Οι κρίσεις δίνουν πάντα τη δυνατότητα, ανοίγουν ένα παράθυρο ευκαιρίας για καινοτόμες λύσεις. Είναι παράλογο στον 21ο αιώνα το βιοτικό επίπεδο των πολλών να βυθίζεται, τα κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα να εξανεμίζονται, ενώ η τεχνολογική πρόοδος έχει πολλαπλασιάσει τις παραγωγικές δυνατότητες της ανθρωπότητας. Οι κοινωνικές ανισότητες μπορεί και πρέπει να μειωθούν δραστικά και όχι να αυξάνονται αλματωδώς, όπως δυστυχώς συμβαίνει τώρα.

Η αναγκαία στροφή θα μπορούσε θεσμικά να εγκιβωτιστεί, όπως θα έλεγε ο Αλέξανδρος Σβώλος, σε μια δημοκρατική διαδικασία υιοθέτησης νέου Συντάγματος. Με μια ομάδα πανεπιστημιακών και άλλων, νεότερων επιστημόνων, δημοσιεύσαμε το 2022 την εργασία μας Το Σύνταγμα της ελεύθερης Ελλάδας. Θεωρώ ότι θα ήταν χρήσιμη μια διαδικασία Συντακτικής Συνέλευσης, η οποία μέσα από ένα ευρύ, ουσιαστικό διάλογο στην κοινωνία θα ψήφιζε ένα καινούργιο Σύνταγμα, που θα ενσωμάτωνε μερικές αναγκαίες θεμελιώδεις αρχές όπως: η πληρέστερη κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο,  η αναβάθμιση της Βουλής, ο έλεγχος του εκλογικού σώματος επί της Βουλής ακόμη και με την εισαγωγή του δυνατότητας ανάκλησης των αντιπροσώπων, η διεύρυνση των δικαιωμάτων, ο δημοκρατικός σχεδιασμός στην οικονομία, ο εκδημοκρατισμός του δημόσιου τομέα και ο καθοδηγητικός του ρόλος στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας.

Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει βέβαια τη μεταβολή των κυρίαρχων αντιλήψεων στην κοινωνία, έναν άλλο δηλαδή συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων. Θα μπορούσε να εξελιχθεί σε πέντε στάδια: α. Ανοιχτή, δημόσια, ελεύθερη συζήτηση για την ανάγκη νέου Συντάγματος, β. Δημοψήφισμα με αυτό το ερώτημα, γ. Εκλογές με απλή αναλογική για ανάδειξη Συντακτικής Συνέλευσης, δ. Παλλαϊκή συζήτηση του σχεδίου Συντάγματος που θα ετοιμάσει η Συντακτική, δ. Ολοκλήρωση της επεξεργασίας του σχεδίου με βάση τη συζήτηση και υποβολή του σε δημοψήφισμα για έγκριση ή απόρριψη.

3  Είναι η ακροδεξιά, με τη σημερινή της μορφή, φόβητρο; Πού μπορεί να οδηγήσει η γενικευμένη επικράτησή της; 

Η ακροδεξιά, παρότι ψευδώς εμφανίζεται ως αντισυστημική δύναμη, είναι το πιο ακραίο όπλο για την πλήρη κατεδάφιση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Στηρίζεται από συγκεκριμένα ισχυρά οικονομικά κέντρα και μέσα ενημέρωσης. Αυτό φαίνεται ξεκάθερα στην περίπτωση Τραμπ. Όπως εξηγούσαν ήδη πριν πολλά χρόνια ο καθηγητής του Γέιλ J. Stanley στο βιβλίο του Πώς λειτουργεί ο φασισμός και οι καθηγητές του Χάρβαρντ St. Levitsky – D. Ziblatt στο Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες, η ανάδειξη του Τραμπ και η στροφή του Ρεπουμπλικανικού κόμματος σε ακροδεξιές θέσεις έγινε με τη χρηματοδότηση και στήριξη συγκεκριμένων ισχυρών επιχειρηματιών και με την αντίστοιχη προβολή των απόψεων αυτών από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Αυτό επιβεβαιώνεται σήμερα από την ίδια τη σύνθεση και την πρακτική της κυβέρνησης Τραμπ.

Αντίστοιχα συνέβη με τον Μιλέι και τον Μπολσονάρο σε Αργεντινή και Βραζιλία, με το ακροδεξιό κόμμα AfD στη Γερμανία, με το Vox στην Ισπανία, με την προώθηση απόψεων όλου του ακροδεξιού φάσματος στη Γαλλία. Είναι ενδεικτικό ότι ο Μιλέι στην Αργεντινή παρουσιάστηκε το 2018 σε 300 εκπομπές στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο, δηλαδή ήταν καθημερινά στα βασικά μέσα ενημέρωσης. Μετατράπηκε έτσι από ένα άσημο πρόσωπο σε υποψήφιο πρόεδρο και κατόπιν σε πρόεδρο της Αργεντινής.

Οι πολιτικές που εφαρμόζουν τα κόμματα αυτά οξύνουν στο έπακρο τις ανισότητες και την κοινωνική αδικία, ενταφιάζουν τα κοινωνικά δικαιώματα, περιορίζουν ακόμη περισσότερο τις ελευθερίες. Οδηγούν δηλαδή σε πιο ακραίες εφαρμογές τις πολιτικές που εφάρμοσαν τα μέχρι σήμερα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα.

4. Η Κίνα εκπροσωπεί μια πολιτική και οικονομική ιδιαιτερότητα; Κατά πόσο μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για το μέλλον;

Η Κίνα όντως είναι μια ιδιαιτερότητα. Αποτελεί τη δεύτερη και σύντομα την πρώτη οικονομική δύναμη του πλανήτη. Μετά το 1990 ανέπτυξε ένα ιδιόμορφο καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα, με εξαιρετικά έντονη κρατική παρέμβαση και σχεδιασμό και ένα sui generis αυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης που δίνει όμως παράλληλα έμφαση στην εκμαίευση της συναίνεσης της κοινωνίας. Διανύει επίσης μια συγκυρία που της επιτρέπει να ανεβάζει το βιοτικό επίπεδο του λαού παρότι ταυτόχρονα αυξάνονται οι κοινωνικές ανισότητες. Η Κίνα το 1949 ήταν από τις πλέον φτωχές και υπανάπτυκτες χώρες. Με σχεδιασμό, επιμονή, παρά τις αστοχίες, τις αναταράξεις και τα προβλήματα, κατόρθωσε να οικοδομήσει σύγχρονη βιομηχανία και τεχνολογία, να αποκτήσει διατροφική επάρκεια.

Μπορούμε άρα να διδαχθούμε κάποια πράγματα. Δεν εννοώ να υιοθετήσουμε το μοντέλο της ή να αντιγράψουμε μηχανιστικά πλευρές του αλλά να αφομοιώσουμε κριτικά και δημιουργικά κάποια στοιχεία. Ένα από αυτά είναι ότι ο κρατικός σχεδιασμός (βραχυπρόθεσμος, μεσοπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος) μπορεί να φέρει ωφέλιμα αποτελέσματα. Το δεύτερο είναι ότι χρειάζεται μια αυτοδύναμη ανάπτυξη που να έχει ως βασικό πυλώνα τη βιομηχανία. Καμιά χώρα χωρίς σύγχρονη και πλατιά βιομηχανική βάση δεν μπορεί να ανοίξει δρόμους για την ευημερία και την ανεξαρτησία της. Το τρίτο είναι ότι ο κρατικός τομέας στους στρατηγικούς τομείς της οικονομίας πρέπει να παίξει θεμελιώδη ρόλο σε αυτό. Το τέταρτο είναι ότι χρειάζεται -θα έλεγα μάλιστα επειγόντως- ο σχεδιασμός για την ανάπτυξη μιας σύγχρονης αγροτικής οικονομίας που θα διασφαλίζει τη διατροφική επάρκεια του λαού, ιδίως σε ταραγμένες εποχές όπως αυτή που διανύουμε.

5. Ποιες είναι οι κυρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις που καθορίζουν το ρου της ιστορίας στην εποχή μας;

Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει τεράστιες προκλήσεις, υπαρξιακού χαρακτήρα. Δεν είναι μόνο η όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, η φτώχεια και η πείνα, οι πόλεμοι και ο κίνδυνος γενίκευσής τους. Είναι επιπλέον η περιβαλλοντική καταστροφή που απειλεί την επιβίωσή της. Σύμφωνα με την Oxfam, για παράδειγμα, το 1% του πληθυσμού κατέχει τόση οικονομική και πολιτική εξουσία που συγκροτεί μια νέα αριστοκρατία του πλούτου. Ειδικά μετά την κρίση η συγκέντρωση πλούτου σε λίγα χέρια είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες τις χώρες ανεξαιρέτως. Παράλληλα, μόλις 57 πολυεθνικές εταιρείες παραγωγοί πετρελαίου, φυσικού αερίου, άνθρακα και τσιμέντου συνδέονται άμεσα με το 80% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Αυτές είναι οι κοινωνικές δυνάμεις που προς το παρόν καθορίζουν το πεπρωμένο της χώρας και της ανθρωπότητας. Οι κίνδυνοι όμως από αυτή την πορεία είναι τόσο μεγάλοι που θα αναγκάσουν τους λαούς να αναστοχαστούν, νς δραστηριοποιηθούν, να αναζητήσουν εναλλακτικές λύσεις και να αλλάξουν την πραγματικότητα. Είναι ζήτημα επιβίωσης.

6. Τελικά η κρίση ήταν απότοκο της αξιακής απαξίωσης ή της οικονομικής απληστίας;

Όπως λέει ο Ρόμπερτ Κάπλαν, “οι αξίες έπονται των συμφερόντων”. Το μοντέλο που βασίστηκε στον αχαλίνωτο ανταγωνισμό και στην απληστία των ισχυρών συμφερόντων αποδείχθηκε καταστροφικό. Η οικονομική κρίση είναι συστημική, παγκόσμια αλλά εκφράζεται με πιο έντονο τρόπο σε αδύναμους κρίκους όπως είναι η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όμως αν αναθεωρήσουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε, αν απαλλαγούμε από χρόνιες προκαταλήψεις και στερότυπα, αν δούμε τα πράγματα με νέα, τολμηρή ματιά, μπορεί να έρθει ένα καλύτερο μέλλον.

7. Έχετε πλούσιο συγγραφικό έργο. Να περιμένουμε σύντομα κάτι καινούριο και με ποια θεματολογία;

Ευελπιστώ ότι εντός του έτους θα εκδοθεί Το μέλλον της δημοκρατίας στη Βρετανία. Παράλληλα, ολοκληρώνω ένα νέο βιβλίο με τίτλο Η τέχνη του πολέμου για την εξουσία, που θα εκδοθεί από τις εκδόσεις Τόπος τον Οκτώβριο.

Αντικείμενο του βιβλίου είναι η μελέτη των βασικότερων κανόνων και μεθόδων που χρησιμοποιούνται στην πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας. Ευελπιστώ ότι θα συμβάλλει στη βαθύτερη κατανόηση των σύγχρονων φαινομένων και προβλημάτων.