Πρέπει να πετύχουμε το αδύνατο όχι το δυνατό

Γράφει ο Γιάννης Κίτσος, Οικονομολόγος – Σύμβουλος χρηματοοικονομικού και στρατηγικού σχεδιασμού

Εξαιτίας των μέτρων για την πανδημία οι οικονομίες, τα χρηματιστήρια καταρρέουν και η ανεργία αυξάνεται. Οι δε κυβερνήσεις έχουν εστιάσει προσωρινά πώς θα συγκρατήσουν το ξέσπασμα της. Ορισμένες, ήδη, ανακοίνωσαν πακέτα στήριξης για την οικονομία τους. Μετά την Κίνα με τα ¥ 2 τρις, τη Γερμανία με τα € 500 δις., οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν $ 2 τρισ.. Άμεσα ακολούθησε η Δανία, η οποία αναμένεται να δαπανήσει το 13% του ΑΕΠ της – ως ποσοστό μεγαλύτερο σε σχέση με τις υπόλοιπες τρεις – ή λίγο πάνω από € 38 δισ. σε μόλις 3 μήνες. Σκοπός, να αποτραπεί ταυτόχρονα η χρηματοπιστωτική και η οικονομική κατάρρευση. Η Δανία, η Γερμανία και η Κίνα επενδύουν στη διεύρυνση του εμπορικού τους πλεονάσματος, ενώ οι ΗΠΑ στην εξάλειψη του εμπορικού τους ελλείμματος. Και οι τέσσερις κυβερνήσεις, δηλαδή, επενδύουν στην ενίσχυση της εσωτερικής τους αγοράς και των εξαγωγών και μείωση των εισαγωγών τους. Πιστέψτε με, οι περισσότερες αν όχι όλες οι κυβερνήσεις των σύγχρονων βιομηχανικών κρατών ακριβώς αυτό θα επιδιώξουν.

Στην Ευρώπη, την στιγμή που έχουν προσωρινά ληφθεί τα ελάχιστα, σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος, οικονομικά μέτρα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βρίσκεται στη διαδικασία κατάρτισης ενός νέου Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου χωρίς να υπάρχει κανένας σχεδιασμός για κοινά ομόλογα. Η δε πλειοψηφία των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων πιέζει για ένα σχέδιο έκτακτης ανασυγκρότησης, το οποίο να είναι στο επίπεδο εκείνων της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών και την έκδοση ευρωπαϊκών ομολόγων. Η ΕΕ μαζί με την ταυτόχρονη χρηματοπιστωτική και την οικονομική κατάρρευση θα πρέπει να αποτρέψει και την πολιτική.

Για οικονομίες με εμπορικά πλεονάσματα, οργανωμένη βιομηχανική παραγωγή, αυτόνομο δημοσιονομικό και νομισματικό έλεγχο και ισχυρή εσωτερική αγορά, που ήδη έχουν πάρει πολύ σοβαρή οικονομική θέση απέναντι στο πρόβλημα της πανδημίας η αποφυγή διεύρυνσης του είναι κάτι το δυνατό. Μπροστά σε αυτές τις οικονομίες, η αποφυγή διεύρυνσης του οικονομικού προβλήματος με ανεξέλεγκτες συνέπειες για την ελληνική, με το αδύναμο εμπορικό ισοζύγιο, τον περιορισμένο δημοσιονομικό και νομισματικό έλεγχο, την έλλειψη βιομηχανικής παραγωγής, την εξασθενημένη εσωτερική της αγορά, αλλά κυρίως τη σημερινή στάση της ΕΕ, δεν φαντάζει μόνο… είναι κάτι αδύνατο.

Δεν είναι τυχαίο ότι πέραν του σχεδίου της κυβέρνησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας, την Ελλάδα μέχρι στιγμής την έσωσε από την ραγδαία εξάπλωση της και η σχεδόν ανύπαρκτη μεταποιητική αλλά κυρίως εξωστρεφής οικονομική δραστηριότητα, κυρίως το χειμώνα που δεν έχει ούτε τουρισμό. Ειρήσθω εν παρόδω, η αδυναμία διατήρησης του τουρισμού σε ικανοποιητικά επίπεδα για όλο το έτος είναι εξίσου σοβαρό θέμα. Αυτό μπορεί εύκολα να το διαπιστώσει κανείς παρατηρώντας το χάρτη πανδημίας στην Ελλάδα, ο οποίος δείχνει πραγματικά ότι ο ιός αναπτύχθηκε κυρίως στις περιοχές που υπήρξε εξωστρέφεια π.χ. στην Καστοριά/Κοζάνη που οι εκεί γουναράδες μάλλον ταξίδεψαν στις εκθέσεις ρούχων στο Μιλάνο, στην Αθήνα που υπάρχει μια κίνηση χειμερινού τουρισμού κυρίως μέσα από τα επαγγελματικά ταξίδια και στην Ηλεία/Αχαΐα. Στη τρίτη περίπτωση βέβαια δεν υπήρξε επιχειρηματική εξωστρέφεια αλλά κάποιοι Έλληνες τουρίστες που πήγαν Αγίους Τόπους.

Συγχωρείστε μου την εκτενή εισαγωγή, αλλά είναι σημαντικό να καταλάβουμε όλοι, με πρώτη την ελληνική κυβέρνηση, ότι αυτό το οποίο πλέον καλούμαστε ως χώρα να πράξουμε δεν είναι το δυνατό, αλλά το αδύνατο.

Το ερώτημα που τίθεται, λοιπόν, είναι πως πετυχαίνει κανείς το αδύνατο. Στα μαθηματικά, γνωρίζουμε από την αρχαιότητα μέσω της Ευκλείδειας γεωμετρίας για τα «αξιώματα». Αν αντικαταστήσει κανείς τη λέξη «αξιώματα» με την έκφραση «κανόνες του παιχνιδιού», έχει μια εξαιρετικά χρήσιμη αντιστοιχία. Οι κανόνες ενός παιχνιδιού, π.χ. στο σκάκι, είναι καθορισμένοι, και οι παίκτες δεν ξοδεύουν διανοητική ενέργεια για να τους αιτιολογήσουν περαιτέρω, αλλά στρέφουν τις προσπάθειες τους στο να προσδιορίσουν αν, τηρώντας τους κανόνες, μπορούν να κερδίσουν όταν βρίσκονται σε μια συγκεκριμένη θέση.

Όλα αυτά μέχρι που ο μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ κατέρριψε το «Πρόγραμμα του Χίλμπερτ» – ενός άλλου μαθηματικού που είχε προτείνει να θεμελιώνονται οι μαθηματικές θεωρίες αξιωματικά – και έδειξε με τα θεωρήματα της μη πληρότητας ότι είναι αδύνατο να βρεθεί ένα πλήρες και συνεπές σύνολο από αξιώματα για όλα τα μαθηματικά. Δεν μπορούμε πότε να είμαστε σίγουροι πως σε κάποια θεωρία δεν μπορούν να συναχθούν από τα αξιώματα της μια πρόταση και η αντίθετη της αλλά και πως από τα αξιώματα μιας μαθηματικής θεωρίας είναι δυνατόν να προκύψει κάθε αληθής πρόταση της θεωρίας.

Θεωρητικά, λοιπόν, βάσει των θεωρημάτων της μη πληρότητας, η ελληνική οικονομία έχει μαθηματικές, τουλάχιστον, πιθανότητες να πετύχει το αδύνατο. Πως μπορεί να το κάνει αυτό; Καταρχήν, θα πρέπει να αναθεωρήσει το αξιακό σύστημα μέσα στο οποίο λειτουργεί. Πρέπει να ξοδέψει διανοητική ενέργεια μπας και καταφέρει να αλλάξει τους «κανόνες του παιχνιδιού». Αυτό μπορεί να γίνει μόνο μέσα από τον επανασχεδιασμό τους.

Τι πρέπει να γίνει, λοιπόν… Πολύ κακώς δημοσιοποιούν ορισμένοι συγκεκριμένες οικονομικές προτάσεις πριν καν διαμορφώσουμε το γενικότερο πλαίσιο. Και αυτό ακριβώς θα προσπαθήσουμε να κάνουμε εμείς.

Καταρχήν, θα έπρεπε ήδη η ελληνική κυβέρνηση να έχει καλέσει στο ίδιο τραπέζι και όλους τους κοινωνικούς εταίρους και παραγωγικούς φορείς της χώρας. Θα έπρεπε, επίσης, να έχει καλέσει εγχώριες πολυεθνικές, στελέχη επιχειρήσεων και πανεπιστήμια. Ολόκληρη η χώρα θα έπρεπε να έχει ήδη αποκτήσει τη μορφή και λειτουργία μιας θερμοκοιτίδας. Πολύ κακώς λαμβάνει οικονομικές αποφάσεις χωρίς την παρουσία τους και εξίσου πολύ κακώς αναφέρεται σε παροδική και μόνο ύφεση. Ακόμα χειρότερο να αποφασίζει να πηγαίνει σε συναντήσεις με ευρωπαϊκές ή και άλλες κυβερνήσεις χωρίς πρώτα να έχει συντάξει ένα σχέδιο, και με όλους τους παραπάνω, αλλά και με όλα τα πιθανά σενάρια.

Υπάρχει η βάση να ξεκινήσει η συζήτηση αυτή. Από όσο γνωρίζω επί κυβέρνησης Σαμαρά είχε συνταχθεί ένα συνολικό και πλήρες αναπτυξιακό σχέδιο για την χώρα, του οποίου την εφαρμογή διέκοψε βίαια το καθεστώς ΣΥΡΙΖΑ. Το σχέδιο αυτό θα μπορούσε να επαναξιολογηθεί βάσει των νέων δεδομένων και συνθηκών εξαιτίας της πανδημίας και να παρουσιαστεί εντός και εκτός ΕΕ. Σε επίπεδο σχεδιασμού και όχι χρηματοδότησης, η Ελλάδα δεν χρειάζεται ένα σχέδιο Μάρσαλ, αλλά το σχέδιο Σαμαρά. Καταντάνε επικίνδυνα γραφικοί όσοι μιλάνε εν έτη 2020 για σχέδια Μάρσαλ. Αυτό το οποίο πρέπει να επιδιώξει είναι να πείσει κυβερνήσεις και αγορές ότι αξίζει να το χρηματοδοτήσουν.

Ας ξεκινήσουμε τώρα να χτίζουμε πάνω στη νέα αυτή βάση. Η νέα βάση δεν θα έχει κανένα νόημα αν σε πρώτο στάδιο δεν φροντίσουμε να διαφυλάξουμε τα θεμέλια που ήδη έχουμε. Η κυβέρνηση Σαμαρά ξεκίνησε και το σχεδιασμό της σημερινής αναπτυξιακής τράπεζας. Η αναπτυξιακή αυτή τράπεζα θα πρέπει σήμερα περισσότερο από ποτέ να αξιοποιηθεί στο μέγιστο, κυρίως προς όφελος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Μαζί με την αξιοποίηση της αναπτυξιακής τράπεζας, τα εμπροσθοβαρή οικονομικά μέτρα της ελληνικής κυβέρνησης θα πρέπει να αυξηθούν για τη στήριξη τους. Δεν έχει κανένα νόημα να διαθέτει αποθέματα για μετά το τέλος της πανδημίας, όταν οι επιχειρήσεις πρακτικά θα έχουν κλείσει. Πάση θυσία θα πρέπει να αποτραπούν τα κρατικά και ιδιωτικά μονοπώλια και μόνο με τη διαφύλαξη της λειτουργίας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων θα το πετύχουμε αυτό.

Στο κομμάτι της διατήρησης της ζήτησης στην αγορά υπάρχουν δυο συνθήκες που πρέπει να λειτουργήσουν ταυτόχρονα. Για να μην πάει σε κούρεμα κόκκινων δανείων, που αυτό θα σημάνει και κούρεμα καταθέσεων, το ελληνικό τραπεζικό σύστημα θα πρέπει να αποφασίσει να παγώσει για κάποιο χρονικό διάστημα τις πληρωμές τους. Την ίδια στιγμή θα πρέπει να ξαναποκτήσει την δυνατότητα να αγοράζει ομόλογα του ελληνικού δημοσίου για να μπορεί το ελληνικό δημόσιο, πέραν των επιχειρήσεων, να τροφοδοτεί με χρήμα και τα νοικοκυριά.

Είναι δεδομένο ότι οι εργασιακές σχέσεις θα αλλάξουν ριζικά, όχι μόνο εξαιτίας της πανδημίας, αλλά κυρίως εξαιτίας της τεχνολογίας. Ας ξεπεράσουμε τα όποια ταμπού λοιπόν γύρω από αυτά, γιατί η Ελλάδα θα πρέπει να κάνει τεράστια βήματα, αν όχι άλματα, για μην χάσει και το τρένο της 4ης βιομηχανικής επανάστασης.

Από την δική τους πλευρά οι κοινωνικοί εταίροι και παραγωγικοί φορείς θα πρέπει να αποφύγουν τις μικροπολιτικές αντιδράσεις. Το παράδειγμα του δικηγορικού συλλόγου να δημοσιοποιήσει τις ενστάσεις του για τα επιδόματα, πριν επιδιώξει διάλογο με την κυβέρνηση, όπως και οι ακόμα χειρότερες εικόνες κάποιων μελών ιατρικών και νοσοκομειακών συλλόγων, εν μέσω πανδημίας, με τα πλακάτ στα χέρια έξω από τα νοσοκομεία θυμίζουν εποχές βαθέος ΠΑΣΟΚ. Γενικότερα φαινόμενα μικροπολιτικής και λαϊκισμού θα πρέπει άμεσα να απομονωθούν. Αυτό βέβαια δεν είναι μόνο θέμα της κυβέρνησης αλλά κυρίως των πολιτών. Εν πλήρη απουσία σοβαρής αντιπολίτευσης, περισσότερο από άλλοτε θα πρέπει τώρα να δείξουν την υπευθυνότητα αλλά κυρίως ωριμότητα τους.

Αν τα παραπάνω τα θεωρείτε «δυνατά» που να δείτε και το παρακάτω… Σε περίπτωση συνέχισης της άρνησης των χωρών του ευρωπαϊκού βορά για έκδοση κοινού ευρωομολόγου, ενδεχομένως να ήταν καλό η προσωρινή έξοδος των χωρών αυτών, και όχι του νότου, από το κοινό νόμισμα. Αυτό, η Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν πρέπει όμως να το επιδιώξει, πολλώ δε μάλλον υλοποιήσει, μόνη της, παρά μόνον μαζί με όλες τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες του νότου. Δεν την θεωρώ ενδεδειγμένη λύση, αλλά αν δεν οριστικοποιηθεί το που θα πάει τελικά η ΕΕ, δυστυχώς δεν μπορεί κανείς να λάβει όχι μόνο δημοσιονομικές και νομισματικές αποφάσεις, αλλά και αποφάσεις που αφορούν στην λειτουργία του τραπεζικού συστήματος. Ναι, αλλά αυτό θα πρέπει με κάποιο τρόπο να διευθετηθεί άμεσα! Δεν μπορεί άλλο να διαιωνίζεται!

Αυτό που πρέπει να φοβίζει την Ευρώπη δεν είναι ο πληθωρισμός αλλά ο στασιμοπληθωρισμός. Και με τις αποφάσεις της ΕΕ, η ευρωπαϊκή οικονομία νομοτελειακά οδηγείται εκεί. Ο δε ηθικός κίνδυνος και αξιακοί κανόνες της ΕΕ δεν θα έχουν καμία απολύτως ουσία όταν θα έχει καταρρεύσει το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής οικονομίας, όπου πρακτικά θα μιλάμε πλέον για ζούγκλα.

Το πόσο ακόμα θα διαρκέσει αυτή η κατάσταση θα εξαρτηθεί από το πόσο σύντομα η επιστημονική κοινότητα θα καταφέρει να βρει τα αντιιικά φάρμακα για τη θεραπεία της νόσου και μέχρι τότε από το κατά πόσο τα τεστ ανοσίας, που θα μπορούν να μας πουν ποιος δεν χρειάζεται να απουσιάζει από την οικονομική δραστηριότητα, θα είναι αξιόπιστα. Και όσο η αναμονή μεγαλώνει τόσο περισσότερο το οικονομικό πρόβλημα θα διογκώνεται.

«Τώρα, εδώ, πρέπει να τρέχεις όσο πιο γρήγορα μπορείς για να μένεις στο ίδιο μέρος. Αν θέλεις να φτάσεις κάπου αλλού, πρέπει να τρέχεις τουλάχιστον δυο φορές πιο γρήγορα». Τα παραπάνω λόγια ανήκουν στον Άγγλο συγγραφέα του 19ου αιώνα, Λιούις Κάρολ. Μου ακούγονται σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ. Με την οικονομική ύφεση που επίκειται αυτό το οποίο ζητείται άμεσα από την ελληνική οικονομία είναι το αδύνατο, όχι το δυνατό. Και το αδύνατο για να μπορέσει αρχικά να παραμείνει στο ίδιο σημείο. Φανταστείτε τι πραγματικά πρέπει να υλοποιηθεί για να καταφέρει να τρέξει δυο φορές πιο γρήγορα, ώστε να πάει αλλού. Και πως θα καταφέρει να τρέξει σε ένα τόσο μεγάλο αγώνα, όταν δεν έχει καν περπατήσει στον στίβο… η ιστορία θα δείξει…