Πως προέκυψαν οι ιδεολογίες των άκρων;
Γράφει ο Χαρίτος Αναστασίου, Φοιτητής Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ
Δεν υπήρξε ιστορική περίοδος που να μονοπώλησε τόσο μεγάλο μερίδιο στην βία και στην φρίκη από ότι ο 20ος: η τριακονταετία 1914-1945 αποτέλεσε ένα λουτρό αίματος με σχεδόν 150 εκατομμύρια νεκρούς, το ποσό δε αυξάνεται άμεσα προσμετρώντας τις πρότερες βαλκανικές και τις μετέπειτα ψυχροπολεμικές συγκρούσεις. Με τον πρώτο, αλλά κυρίως με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο άνθρωπος διαπίστωσε με τον πλέον έντονο τρόπο το απεριόριστο της φρίκης που κρύβει μέσα του. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, τρεις ανηλεής εμφύλιες συρράξεις (ρωσικός, ισπανικός και κινέζικος εμφύλιος) και αρκετές ευρείας κλίμακας γενοκτονίες (Αρμενίων, Ποντίων και Ασσύριων, σοβιετικό Holodomor, ναζιστική γενοκτονία Σλάβων Σοβιετικών και Πολωνών και το «μνημείο» της κτηνωδίας Ολοκαύτωμα) συνιστούν μεταξύ άλλων το πρώτο μισό του περασμένου αιώνα.
Τι οδήγησε τον ευρωπαϊκό κόσμο σε αυτή την φρίκη; Πράγματι λίγες δεκαετίες πριν την μεγάλη έκρηξη ο δυτικός κόσμος άφηνε τον 19ο αιώνα ίσως πιο αισιόδοξος από ποτέ. «Έχουμε εφεύρει τα πάντα και δεν έχουμε ανάγκη από νέες ανακαλύψεις» δήλωνε στο Punch ο Αμερικάνος υπεύθυνος ευρεσιτεχνιών το 1899, «έχουμε λύσει όλα τα προβλήματα των φυσικών επιστημών» δήλωνε ο διαπρεπής Lord Kelvin, «πλην κάποιων μικρών ερωτημάτων» (που λίγες δεκαετίες μετά άλλαξαν εξ ολοκλήρου τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο). Στο Παρίσι στον 20ο αιώνα ο Ιούλιος Βερν προφήτευε έναν κόσμο όπου ο πόλεμος έχει εκλείψει, μαζί δε με αυτόν η πολιτική, η διπλωματία, ο ηρωισμός, οι τέχνες και οι κλασσικές σπουδές. Η κυριαρχία των θετικών επιστημών, της τεχνολογίας, της οικονομίας και των επιχειρήσεων χαρακτήριζε τον κόσμο του ’60 στα μάτια των δυτικών της εποχής.
Ένα διάχυτο αίσθημα κούρασης και παρακμής επικρατούσε στις δυτικοευρωπαϊκές ελίτ των τελών του αιώνα. Η ευρωπαϊκή ήπειρος είχε ζήσει μια μοναδική περίοδο ειρήνης από το 1815, με πολύ μικρές διακοπές, οι συρράξεις είχαν μεταφερθεί στον αποικιακό χώρο και στα Βαλκάνια, πεδία σκληρών ανταγωνισμών για τον έλεγχο και την επιρροή. Οι Δυτικοευρωπαίοι έβλεπαν υπεροπτικά τους απολίτιστους Βαλκάνιους να σφάζονται για μερικές λωρίδες γης, κλονίζοντας το status quo, όσο οι ίδιοι εξαπλώνονταν στις αχανείς εκτάσεις της Αφρικής, της Άπω Ανατολής και της Ωκεανίας. Στην Αφρική τα αποικιακά σύνορα χαράζονταν βίαια σε ευθείες γραμμές τεμαχισμού κλήρων εκμετάλλευσης και τα σύγχρονα πολυβόλα «ζωγράφιζαν» πάνω στα πλήθη των αυτόχθονων, στην Ασία μια χούφτα Βρετανών δημοσίων υπαλλήλων ήλεγχε εκατοντάδες εκατομμύρια Ινδών και η πάλαι ποτέ ισχυρή Κίνα υποχρεούνταν να παραδώσει τα λιμάνια της στις μεγάλες δυνάμεις και να ανοίξει την αγορά της στο όπιο υπό την απειλή του συμμαχικού στόλου.
Μπορεί δε ο πόλεμος να φαινόταν μακρινός αλλά οι υπερδυνάμεις εξοπλίζονταν ακατάπαυστα. Η Βρετανία και η Γερμανία ανταγωνίζονταν η μία την άλλη στο μέγεθος του στόλου και σε νέα θωρηκτά. Οι Γάλλοι εξαπλώνονταν στην Αφρική και στην Ινδοκίνα επιζητώντας απεγνωσμένα την ρεβάνς απέναντι στους «Ούννους» που είχαν καταλάβει την Αλσατία- Λωραίνη. Η νεαρή Ιταλία και η πλέον ανοικτή Ιαπωνία διεκδικούσαν με μένος αποικιακό χώρο την στιγμή που το Βέλγιο ήλεγχε μια έκταση 75 φορές το μέγεθός του στην Κεντρική Αφρική. Κάτω από την επιφανειακή τάξη και ηρεμία κρύβονταν μια πυριτιδαποθήκη σκληρών ανταγωνισμών, αρκούσε μια σπίθα σαν στο Σεράγεβο το ’14 για να εκραγούν όλα.
Ένα σύνολο άρρωστες ιδέες άρχισε να κατακλύσει τον πολιτισμένο κόσμο αυτής της περιόδου. Η Δαρβίνεια θεωρία της εξέλιξης διέβαλε τις ως τότε αντιλήψεις περί ενός στατικού κόσμου, εισάγοντας μια νέα θεώρηση της ζωής: θεμέλιο του βιολογικού κόσμου είναι η εξέλιξη των ειδών μέσα από την επικράτηση του ισχυρότερου, τα έμβια όντα βρίσκονται σε μια διαρκή προσπάθεια επιβίωσης και επιβολής της ισχύος τους σε έναν σκληρό και ανταγωνιστικό κόσμο. Πολύ πριν τον Δαρβίνο ο αιδεσιμότατος sir Thomas Malthus διατύπωσε ευθαρσώς πως η γεωμετρική άνοδος των ανθρώπινων πληθυσμών υπερέβαινε κατά πολύ την γραμμική αύξηση των διατροφικών πόρων, οδηγώντας το ανθρώπινο είδος μελλοντικά στην λιμοκτονία, ως εκ τούτου έπρεπε να ληφθούν υπόψη πολιτικές καταμερισμού των πόρων στους «ισχυρούς» κλάδους έναντι των αδύναμων που έπρεπε να αφεθούν στην πείνα. Η δαρβίνεια εξέλιξη συνδέθηκε με τον μαλθουσιανισμό δίνοντας έτσι πάτημα στις αποικιακές δυνάμεις να υπερασπιστούν την εξάπλωσή τους. Ο καθηγητής του Imperial College και γαμπρός του Δαρβίνου sir Francis Galton εισήγαγε την εξέλιξη στις ανθρώπινες κοινωνίες προτείνοντας την σταδιακή εξαφάνιση των «αδύναμων» χάριν των «ισχυρών», μέσα από την νέα «επιστήμη» της ευγονικής.
Εκείνη την περίοδο έκανε την εμφάνιση του και το ρηξικέλευθο κήρυγμα του Γερμανού φιλόσοφου Friedrich Nietzsche. Ο ίδιος εξέφραζε έναν ριζοσπαστικό ατομικισμό, αντιτιθέμενος στον εθνικισμό, τον αντισημιτισμό και την κρατική εξουσία, υμνώντας παράλληλα το ιδεώδες του αριστοκράτη ήρωα και την απέχθεια προς τον κοινό άνθρωπο. Για τον Nietzsche η κυρίαρχη ηθική ήταν αυτή των σκλάβων που αντικατέστησε αυτή του αφέντη μέσα από την έλευση του χριστιανικού κινήματος. Η ταπεινοφροσύνη, η ισότητα όλων ενώπιων του Θεού και η μη βία που αντιπροσώπευε ο Χριστιανισμός και όλα του τα τέκνα, η δημοκρατία και ο σοσιαλισμός, ήταν απέναντι στη νιτσεϊκή αντίληψη του υπερανθρώπου που στέκεται πέραν του καλού και του κακού. Οι ίδιες οι ηθικές αξίες έπρεπε να αναθεωρηθούν, η ηθική δεν ήταν υπερβατικής προέλευσης αλλά ανθρώπινο δημιούργημα έρμαιο στην αρχή του ισχυρού και του ανώτερου. Η ιστορία του κόσμου δεν ήταν γραμμική παρά κυκλική, όλα όσα συνέβησαν θα ξανασυμβούν σε απώτερο διάστημα, σε μια αιώνια επιστροφή, όλα ως εκ τούτου είναι προδιαγεγραμμένα το πώς θα συμβούν. Amor fati, αγάπα την μοίρα σου και αποδέξου πως όσα σου συμβαίνουν δεν είναι παρά επαναλήψεις ενός αέναου κύκλου, η ισχύς σου δε καθορίζει και την ηθική σου.
Μια φαινομενικά αντίθετη θέση εκφράστηκε από τον επίσης Γερμανό φιλόσοφο Karl Marx. Για τον Marx η ιστορία εκφράζεται μέσα από τον διαλεκτικό υλισμό, οι μεταβολές στον τρόπο παραγωγής και στις εργασιακές σχέσεις είναι που δομούν την ιστορική πορεία, ο πολιτισμός, ο ηρωισμός, το ανθρώπινο πνεύμα δεν είναι παρά αποτελέσματα των παραπάνω. Για τον Marx η πάλη των τάξεων, του αρχαίου δούλου με τον αφέντη του, του δουλοπάροικου με τον φεουδάρχη και του προλετάριου με τον αστό, εξηγεί τις μεταβάσεις στην ανθρώπινη κοινωνία από την αγροτική οικονομία στην βιομηχανική με το αστικό πολίτευμα κι από εκεί στην κομμουνιστική αταξική κοινωνία, μέσα από το σοσιαλιστικό στάδιο. Μια επίσης μοιρολατρική αντίληψη, κατά την οποία η ηθική δεν είναι παρά ζήτημα οπτικής και ισχύος. Στον μαρξισμό η σοσιαλιστική επανάσταση είναι σίγουρο πως θα ξεσπάσει, απλά και μόνο λόγω της διαλεκτικής πορείας της ιστορίας, όπως ανάλογα οι νεολιθικές κοινωνίες στράφηκαν στην αγροτική παραγωγή ή οι αστοί πήραν την εξουσία από τους φεουδάρχες. Καμία απόκλιση δεν μπορεί να επιτραπεί αφού η μετάβαση αυτή είναι οριστική, επί δεκαετίες το κομμουνιστικό κίνημα έβλεπε τα γραπτά του Marx με ευλάβεια ιερού κειμένου, όσο οι διάφορες «αιρέσεις» συναγωνίζονταν εντός του στο ποια εκφράζει την «μαρξιστική ορθοδοξία».
Δεν είναι διόλου τυχαίο λοιπόν πως οι δύο πλέον αρρωστημένες ιδεολογίες της ιστορίας, ο φασισμός και ο κομμουνισμός, εξήλθαν μέσα από τα σπλάχνα αυτής της παράξενης εποχής, του fin de siècle, του τέλους του μακρού 19ου αιώνα. Το πνεύμα της εποχής έβλεπε μοιρολατρικά το τέλος και την παρακμή ενός πολιτισμού που είχε φτάσει στο απόγειό του. Παράλληλα οι φυλετικές αντιλήψεις και η λανθασμένη εφαρμογή του δαρβινισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες οδήγησαν στον ρατσισμό ή φυλετισμό, τον ιδεολογικό πυρήνα της εθνικοσοσιαλιστικής θεωρίας.
Από την μία πλευρά ένας φυλετικός ντετερμινισμός κατά τον οποίον όλη η ανθρώπινη ιστορία αποτελείτε από την σύγκρουση των φυλών, ιδίως δε του Άρειου λευκού «υπερανθρώπου» με τον Σημίτη ή Ασιάτη «υπάνθρωπο». Οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι, η εισβολή των Ούννων, οι Σταυροφορίες, οι αντισημιτικές διώξεις και κυρίως ο φυλετικός πόλεμος του Ράιχ αρκούσαν για να εξηγήσουν μια διαρκή πορεία προς την φυλετική ουτοπία του χιλιόχρονου Ράιχ. Ανάλογα και στον μαρξισμό όλη η ιστορία δεν είναι παρά αυτή της πάλης των τάξεων, την εκδίωξη των αστών θα ακολουθήσει μια δικτατορία του προλεταριάτου με τελικό αποτέλεσμα την αταξική ουτοπία της κομμουνιστικής κοινωνίας που θα σημαδεύσει το τέλος της ιστορίας.
Μέγιστο κοινό χαρακτηριστικό των δύο κοσμοθεωριών: η ελευθερία πρέπει να θυσιαστεί προς το παρών, ώστε να φτάσουμε σε ένα στάδιο «πραγματικής» ελευθερίας. Στον φασισμό- εθνικοσοσιαλισμό όλες οι δυνάμεις του έθνους οφείλουν να συνεργαστούν ξεπερνώντας τους ταξικούς φραγμούς με σκοπό την εκπλήρωση του εθνικού μεγαλείου, το σύνολο του λαού, του Volk, εκφράζεται μέσα από το πρόσωπο του Fuhrer, του ηγέτη ή του Duce. Στο «απέναντι» στρατόπεδο η ώρα ήρθε ώστε η εργατική τάξη να ενωθεί πέραν από εθνικά ή πολιτικά σύνορα και να διεκδικήσει την εξουσία μέσα από το κόμμα- εμπροσθοφυλακή, το κομμουνιστικό κόμμα του οποίου η ηγεσία αρκεί για να εκφράσει όλους τους εργάτες και προλετάριους. Αμφότερες οι πορείες των κινημάτων είναι προδιαγεγραμμένες από μια φυσική ιστορική πορεία, αμφότερες θα οδηγήσουν στον παράδεισο του τέλους της ιστορίας, εφόσον όμως άπαντες συνασπιστούν υπό μία ηγεσία, ακολουθώντας πιστά είτε το φυλετικό, είτε το ταξικό «ευαγγέλιο».
Ο εργαλειακός χειρισμός της αλήθειας και της ηθικής αποτελούν κοινό τόπο των δύο ιδεολογιών. Για τον εθνικοσοσιαλισμό η ηθική ακολουθούσε τον νιτσεϊκό δρόμο, ο ισχυρός είχε δικαίωμα να πράξει ότι επιθυμούσε και να το θεωρήσει ηθικό, απλά λόγω της προσωπικής του ισχύος. Ο Άρειος σαν «φυλετικά ανώτερος» συνιστά τον νιτσεϊκό υπεράνθρωπο, με απόλυτο δικαίωμα απέναντι σε κάθε «κατώτερο» υπάνθρωπο, έρμαιο της ισχύος του: ο στρατιώτης των SS που σκότωνε μικρά παιδιά και εγκυμονούσες μητέρες δίχως έλεος έβλεπε στον εαυτό του μια εξέγερση απέναντι στην χριστιανική ηθική, έναν εκκαθαριστή των αδύναμων υπάρξεων, σύμφωνα με την φυσική τάξη. Στον δε κομμουνισμό η ηθική είναι ότι «εξυπηρετεί» τα εργατικά συμφέροντα και την επαναστατική υπόθεση, για τον Lenin η ατομική ελευθερία δεν ήταν παρά όργανο υποταγής των εργατών στους αστούς, ενώ πολλοί κομμουνιστές διανοούμενοι θεωρούσαν τα ανθρώπινα δικαιώματα αντιδραστικούς θεσμούς απέναντι στην κομμουνιστική ηθική.
Οι δύο αυτοί ολοκληρωτισμοί, αποτελέσματα αλλά και αίτια μιας βίαιης και σκοτεινής περιόδου της ευρωπαϊκής ιστορίας συνιστούν πλέον εν πολλοίς παρελθόν. Η πλήρης άρνηση εκ μέρους τους της ατομικής και οικονομικής ελευθερίας, της ατομικότητας, των δυτικών θεσμών και παραδόσεων, οτιδήποτε συμβάλλει στην ανθρώπινη πρόοδο και δημιουργικότητα οδήγησε στο τέλος τους, του πρώτου έπειτα από έναν βίαιο πόλεμο, ενώ ο δεύτερος κατέρρευσε μόνος του ανίκανος να στέκεται άλλο απέναντι στην ίδια την ανθρώπινη φύση…