Ξεκίνησε από τη Μάνη η Ελληνική Επανάσταση;

Γράφει ο Αντώνιος Μιχελόγγονας, Ασκούμενος δικηγόρος

Σαν σήμερα 197 χρόνια πριν, στις 17 Μαρτίου 1821, η ιστορική παράδοση της Μάνης θέλει την Επανάσταση του Ελληνισμού κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να ξεκινά από το χωριό Τσίμοβα, τη σημερινή Αρεόπολη.

Καταρχάς πρέπει να μιλήσουμε για το ιστορικό καθεστώς που ίσχυε στη Μάνη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, δηλαδή την περίοδο που για τον Ελληνισμό εκκινεί από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και τελειώνει στην Επανάσταση του 1821.

Η περίοδος αυτή έχει περισσότερο συμβολικό παρά αμιγώς ιστορικό χαρακτήρα, για αυτό και οριοθετείται από δύο γεγονότα με μεγάλη ιστορική σημασία. Ο λόγος είναι πως δε χαρακτηρίζεται από μια όμοια ή/και ανάλογη κατάσταση για το σύνολο του Ελληνισμού. Για κάποια τμήματα του Ελληνισμού η κατοχή/κυριαρχία από τους Οθωμανούς Τούρκους ξεκίνησε νωρίτερα (π.χ Θεσσαλονίκη, από το 1432) ή αργότερα (π.χ Κρήτη, η κατάληψη της οποίας ολοκληρώθηκε το 1715). Υπήρξαν τμήματα του Ελληνισμού που απελευθερώθηκαν μεταγενέστερα (πχ Ιωάννινα με τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο το 1912), καθώς και τμήματα που ουδέποτε έζησαν τον τουρκικό ζυγό! Και φυσικά υπάρχουν και περιοχές που μέχρι σήμερα δεν έχουν απελευθερωθεί…

Όπως γίνεται αντιληπτό λοιπόν η Τουρκοκρατία δεν υπήρξε μια ενιαία περίοδος για το σύνολο του Ελληνισμού, ούτε ίσχυε το ίδιο καθεστώς σε όλες τις ελληνικές περιοχές για την ίδια χρονική περίοδο.

Η πρώτη επαφή της Μάνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ουσιαστικά έγινε το 1460, όταν ο Μωάμεθ ο Β’ έφτασε στην Πελοπόννησο. Γνωρίζοντας τη φήμη που είχαν ήδη αναπτύξει οι Μανιάτες ως πεισματικοί και σκληροτράχηλοι πολεμιστές απέφυγε να εμπλακεί σε πόλεμο μαζί τους και επιχείρησε να τους προσεταιριστεί ως συμμάχους κατά των Ενετών στον πρώτο Βενετοτουρκικό Πόλεμο (1463-1479). Οι Μανιάτες προτίμησαν τους Ενετούς, δεν παραδόθηκαν όμως με τη λήξη του πολέμου. Απέκρουσαν όλες τις επιθέσεις των Οθωμανών και η περιοχή παρέμενε σε μια μετέωρη κατάσταση. Δε συνέπραξαν ξανά με τους Ενετούς μέχρι την αποχώρησή τους το 1540. Η συμμαχία μαζί τους αναβίωσε στον τέταρτο Βενετοτουρκικό Πόλεμο το 1571-1573, ανεπιτυχώς. Σε κάθε περίπτωση από το 1460 έχει διαμορφωθεί μια παγιωμένη κατάσταση, με την περιοχή της Μάνης να μην ελέγχεται από τους Οθωμανούς και να αποτελεί τόσο καταφύγιο για ελληνικούς πληθυσμούς από άλλες περιοχές όσο και ενδεχόμενο ορμητήριο για όποια εξωτερική δύναμη επιθυμούσε να εκστρατεύσει στην Πελοπόννησο.

Μετά τη συμμετοχή των Μανιατών στο Μεγάλο Κρητικό Πόλεμο (1645-1669) επιχειρήθηκε για πρώτη φορά ο πολιτικός έλεγχος της περιοχής από την Υψηλή Πύλη. Εκμεταλλευόμενοι την εσωτερική κατάσταση της περιοχής, που αντιμετώπιζε προβλήματα λόγω υπερπληθυσμού και ταλανιζόταν από τις διαμάχες των μεγάλων οικογενειών, και με τη βοήθεια του Λιβερίου Γερακάρη, ενός τοπικού άρχοντα με μεγάλη επιρροή, αρχικά εγκατέστησαν στην περιοχή τρία φρούρια (Κελεφάς, Πόρτο Κάγιο, Ζαρνάτα), έπειτα του έδωσαν τον τίτλο του Μπέη το 1688. Το καθεστώς του «Μπεηλικίου» προσομοίαζε σε μια φόρου υποτελή ηγεμονία. Η Μάνη θα διατηρούσε εσωτερική αυτονομία και ο Μπέης δεσμευόταν ότι δε θα εμπλεκόταν σε εχθρικές ενέργειες εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα κατέβαλε έναν ετήσιο συμβολικό φόρο. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια προσωπική συμφωνία, που όμως είχε σαν αποτέλεσμα τον προσωρινό πολιτικό έλεγχο της Μάνης. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι Μανιάτες διατήρησαν το δικαίωμα να φέρουν οπλισμό.

Μόλις οκτώ χρόνια μετά ο Λιβέριος Γερακάρης αθέτησε τη συμφωνία και προσχώρησε στο στρατόπεδο των Ενετών στον έκτο Βενετοτουρκικό Πόλεμο. Η Πελοπόννησος πέρασε υπό ενετική κυριαρχία, δεν ίσχυσε όμως το ίδιο και για τη Μάνη καθώς επέβαλε αντιμετώπιση συμμάχου και όχι υπηκόου. Ακόμα και μετά την ανάκτηση της Πελοποννήσου οι Τούρκοι δεν επανήλθαν στη Μάνη. Περιορίστηκαν να την αποκλείσουν καταλαμβάνοντας το κάστρο του Πεσσαβά έξω από το σημερινό Γύθειο. Η περιοχή παρέμεινε ήσυχη και ελεύθερη για δεκαετίες, και ανέπτυξε ένα διοικητικό σύστημα που βασιζόταν στην οικογενειακή-στρατιωτική διαίρεση σε «καπετανίες». Οι επικεφαλής των καπετανιών αποτελούσαν το Συμβούλιο των Καπετανέων, στο οποίο προΐστατο ο Αρχικαπετάνιος.

Το 1770 οι Μανιάτες παρασύρθηκαν από τις υποσχέσεις της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας και ενεπλάκησαν στα Ορλωφικά. Εξεστράτευσαν εναντίον των Τούρκων, κατέλαβαν μεγάλο μέρος της Μεσσηνίας και της Αρκαδίας, όμως η ασθενής έως μηδενική ρωσική στήριξη και τελικά εγκατάλειψη εκμηδένισε τις πιθανότητες επιτυχίας. Η Επανάσταση του Ορλώφ είχε ως αποτέλεσμα την εκτεταμένη καταστροφή της Πελοποννήσου και τη σφαγή περίπου του μισού πληθυσμού της. Η αντίσταση των Μανιατών εμπόδισε μεν τα στίφη των Τουρκαλβανών να μπουν στη Μάνη, για να εξασφαλίσουν όμως την αυτονομία τους αναγκάστηκαν να δεχτούν εκ νέου το θεσμό του Μπεηλικίου. Επιπλέον αποφασίστηκε ο διοικητικός διαχωρισμός τους από τον υπόλοιπο Μωριά και η απευθείας υπαγωγή τους στον Καπουδάν Πασά (επικεφαλής του τουρκικού στόλου).

Από το 1776 μέχρι το 1821 οκτώ τοπικοί άρχοντες, μέλη ή επικεφαλής μεγάλων οικογενειών της περιοχής, έλαβαν τον τίτλο του Μπέη. Με χρονική σειρά οι Τζανέτος Κουτηφάρης, Μιχαήλ Τρουπάκης, Τζανέτος Καπετανάκης-Γρηγοράκης, Παναγιώτης Κουμουνδούρος, Αντώνης Γρηγοράκης, Κωνσταντίνος Ζερβάκος, Θεόδωρος Γρηγοράκης, Πέτρος Μαυρομιχάλης. Επί Τζανέτου Κουτηφάρη οι Μανιάτες παρά την τυπική ειρήνη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ανακατέλαβαν το φρούριο του Πεσσαβά, επεκτείνοντας ουσιαστικά την επικράτεια της Μάνης. Επί Τζανέτου Καπετανάκη-Γρηγοράκη προσέφεραν στους διωκόμενους Κλέφτες της υπόλοιπης Πελοποννήσου καταφύγιο και δρόμο διαφυγής για τα Επτάνησα και ανέπτυξαν επαφές με τη Γαλλία. Μάλιστα έχει διασωθεί και προσωπική αλληλογραφία του Μπέη με το Ναπολέοντα. Οι επαφές αυτές είχαν φτάσει μέχρι του σημείου να αποσταλούν γαλλικά όπλα στη Μάνη για τον εξοπλισμό των Κλεφτών, δεν προχώρησαν όμως σε ανάληψη πολεμικής δράσης. Σε κάθε περίπτωση γίνεται αντιληπτό ότι τα 45 αυτά χρόνια μόνο ήσυχη δεν έμεινε η περιοχή της Μάνης.

Συμπέρασμα ιστορικής αναδρομής: Από τα 368 χρόνια που αποτελούν τη συμβολική περίοδο της Τουρκοκρατίας για τον Ελληνισμό, η βαρύτερη κατάσταση που προέκυψε για την περιοχή της Μάνης ήταν το «μπεηλίκι» για 53 μόλις χρόνια. Δηλαδή ένα καθεστώς ηγεμονίας με πλήρη εσωτερική αυτονομία, διοίκηση από αυτόχθονες, δικαίωμα οπλοφορίας, υποχρέωση καταβολής ενός ετήσιου φόρου που καταβαλλόταν σπάνια και διατήρηση ειρηνικών σχέσεων με την Υψηλή Πύλη, που όπως είδαμε με την πρώτη ευκαιρία διαταράσσονταν. Για όλο το υπόλοιπο διάστημα η Μάνη είτε βρισκόταν σε συνεχή πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία είτε διατηρούσε καθεστώς πλήρους αυτονομίας.

Εν ολίγοις, η Μάνη ποτέ δεν υπήρξε υπόδουλη στους Τούρκους. Για αυτό και ο όρκος των Μανιατών στις 17 Μαρτίου έλεγε: ««Ορκίζομαι, εις το όνομα του Παντοδύναμού μας Θεού, εις το όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και της Αγίας Τριάδος, να χύσω και την υστέραν ρανίδα του αίματός μου, υπέρ πίστεως και Πατρίδος. Ορκίζομαι, να μη βλέψω εις τα όπισθεν εάν δεν αποδιώξω τον εχθρόν της Πατρίδος και της Θρησκείας μου. Ορκίζομαι, «Ταν ή επί Τας» και «Νίκη ή Θάνατος» υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Για αυτό και όταν σαν σήμερα ήρθε η ώρα να λάβουν οι Μανιάτες τα όπλα και να υψώσουν τη σημαία του Αγώνα, η σημαία αυτή είχε ένα συγκεκριμένο μήνυμα, ξεκάθαρο και μονοσήμαντο: «ΝΙΚΗ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ». Δεν πολεμούσαν για ελευθερία, όπως ήταν το γενικό σύνθημα του Αγώνα. Γιατί ελευθερία είχαν ανέκαθεν, δεν τη στερήθηκαν ποτέ για να τη διεκδικήσουν.

Σήμερα η αντίληψη ότι ο Αγώνας του Γένους ξεκίνησε από τη Μάνη αμφισβητείται και τίθεται έντονα εν αμφιβόλω. Με την ιστορική έρευνα να έχει προχωρήσει και με δεδομένη την έλλειψη αξιόπιστων πηγών για την εποχή άλλες περιοχές διεκδικούν τα πρωτεία, προτάσσοντας τις δικές τους ημερομηνίες και αμφισβητώντας τα γεγονότα της 17ης Μαρτίου.

Σημασία όμως δεν έχουν τα γεγονότα αυτά καθ’ εαυτά. Το κρίσιμο δεν είναι ποιοι συγκεκριμένοι άνθρωποι έκαναν συγκεκριμένες πράξεις σε συγκεκριμένο τόπο και συγκεκριμένο χρόνο.

Σημασία έχει ότι το ιδιαίτερο καθεστώς της Μάνης και κυρίως η αδυναμία των Τούρκων να επέμβουν στο εσωτερικό της κατέστησε την περιοχή τον κρισιμότερο τόπο για την Επανάσταση στην κυρίως Ελλάδα. Ήταν το μόνο μέρος στο οποίο μπορούσαν να γίνουν αληθινές και ουσιαστικές προετοιμασίες. Στη Μάνη αποβιβάστηκαν και δραστηριοποιήθηκαν χιλιάδες εξόριστοι Έλληνες που ήθελαν να δώσουν το παρόν στην έναρξη του Αγώνα. Μεταξύ αυτών ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας, ο Αναγνωσταράς, ο Νικηταράς κα. Στη Μάνη απεστάλησαν και συγκεντρώθηκαν τα απαραίτητα όπλα και πολεμοφόδια. Και εν τέλει στη Μάνη δημιουργήθηκε το πρώτο αξιόμαχο επαναστατικό στράτευμα και από εκεί ξεκίνησε η βασική πολεμική προσπάθεια που τελικά κατέληξε στην Απελευθέρωση.

Και οι Μανιάτες ήταν οι πρώτοι που συγκρότησαν πολεμικά σώματα και οι μόνοι που διέθεταν την εμπειρία και το πείσμα να αντιμετωπίσουν εξαρχής τους Τούρκους. Ο Γεώργιος Τζαννετάκης στο Μυστρά και τη Μονεμβάσια, ο Ηλίας Μαυρομιχάλης στην Αθήνα και την Κάρυστο, ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης στο Βαλτέστι και το Πέτα, ο Ηλίας Τσαλαφατίνος στο Μεσολόγγι, ο Καρίγιαννης και ο Μπαρμπιτσιώτης στην Κόρινθο, ο Πιέρρος Βοιδής Μαυρομιχάλης στο Μανιάκι, και χιλιάδες άλλοι επώνυμοι και ανώνυμοι πολεμιστές. Οι Μανιάτες πολέμησαν παντού, αποτέλεσαν το βασικό πυρήνα των επαναστατικών στρατευμάτων από την έναρξη του Αγώνα μέχρι την Απελευθέρωση.

Και όταν ο Αγώνας έσβηνε, όταν όλα φαίνονταν να έχουν καταρρεύσει και ο Ιμπραήμ έσπερνε την καταστροφή και υπέτασσε τη μια περιοχή μετά την άλλη, οι Μανιάτες απέδειξαν εμπράκτως ότι είναι απόγονοι των αρχαίων Σπαρτιατών. Όταν ο Ιμπραήμ επιχείρησε να καταλάβει την περιοχή και να δώσει το χαριστικό χτύπημα στην Επανάσταση δεν ήξερε με ποιους τα έβαζε. Στη Βέργα, στο Δυρό και στον Πολυάραβο οι Μανιάτες με τα σπαθιά και οι Μανιάτισσες με τα δρεπάνια έστειλαν τον Τουρκοαιγυπτιακό συρφετό πίσω από εκεί που ήρθε, και υπενθύμισαν αυτό που πολλοί πήγαιναν να ξεχάσουν. Ότι η Μάνη ήταν και θα εξακολουθούσε να είναι ελεύθερη. Δε θα την πατούσε το πόδι του κατακτητή όπως δεν την πάτησε ποτέ.

Συμπερασματικά, η Μάνη ποτέ δε γνώρισε τον τουρκικό ζυγό. Παρέμεινε ελεύθερη, και η ελευθερία της αυτή της ήταν που της επέτρεψε να γίνει το βασικό κέντρο προετοιμασίας του Αγώνα. Στα εδάφη της συγκεντρώθηκε το μεγαλύτερο μέρος των Επαναστατών. Στα εδάφη της σχηματίστηκε η πρώτη επαναστατική δύναμη, από αυτήν ξεκίνησε η βασική πολεμική προσπάθεια. Τα δικά της παιδιά πολέμησαν σε όλη την Ελλάδα. Και γενικώς συνεισέφερε τα μέγιστα ώστε να αποκτήσει όλο το Γένος το αγαθό που η ίδια ποτέ δεν απώλεσε. Την ελευθερία.

Δε θα μπω λοιπόν στο σχολιασμό αν τα πρώτα καθαρά επαναστατικά γεγονότα έγιναν όντως σαν σήμερα στη Μάνη ή κάπου αλλού σε άλλο χρόνο. Είναι παραπλανητικό και σε αποσπά από την ουσία. Χωρίς τη Μάνη ο Αγώνας του 1821 δε θα είχε ξεκινήσει. Χωρίς τη Μάνη και τους Μανιάτες η Απελευθέρωση δε θα είχε ποτέ επιτευχθεί. Από αυτή ξεκίνησαν όλα, και χάρη σε αυτήν ολοκληρώθηκαν επιτυχώς.

Και οι Μανιάτες αδικούμε τον εαυτό μας όταν λέμε ότι στη Μάνη ξεκίνησε η ελληνική επανάσταση. Η Μάνη δεν υπέμεινε τον τουρκικό ζυγό, δεν είχε κάτι να επαναστατήσει εναντίον του. Αντιθέτως, το γεγονός καθεαυτό ότι έμεινε ελεύθερη της επέτρεψε να είναι η περιοχή από την οποία ξεκίνησε όχι η επανάσταση αλλά η Εθνική Παλιγγενεσία. Της επέτρεψε να προσφέρει στο υπόλοιπο Γένος την ελευθερία που ποτέ δε στερήθηκε.
Χρόνια πολλά στη Μάνη λοιπόν.

«Η Πατρίς, Μάνη μου, η Πατρίς μου είν’ η Μάνη…».