Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας σε τεμένη-τζαμιά συνιστά κατάφωρη παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου

Γράφει ο Μάρκος Ρεντζούλας, Απόφοιτος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ

Η, εκ της 6 Μαΐου 2024, εγκαινίαση της λειτουργίας της Μονής της Χώρας ως μουσουλμανικό τέμενος από τον Πρόεδρο της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν -ο οποίος είχε αναγγείλει το αυτό ήδη από τις 21 Αυγούστου 2020, έναν περίπου μήνα μετά την απόφαση για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί- συνιστά, για ακόμα μια φορά, εκ μέρους της Τουρκίας, κατάφωρη παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου και ευθεία ασέβεια προς τις αρχές και τις αξίες του παγκόσμιου πολιτισμού εν γένει. 

 

Ι. Οι εν τω χρόνω λειτουργικές μεταβολές της Αγίας Σοφίας και της Μόνης της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη

 

Α. Η Αγία Σοφία, ο Ναός της του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα σπουδαιότερα σύμβολα της Χριστιανοσύνης, ένα αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό «θαύμα» του παγκόσμιου πολιτισμού. Ο πρώτος ναός θεμελιώθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο το 330 μ.Χ., ενώ ο μεγαλοπρεπής ναός που βλέπουμε σήμερα κατασκευάστηκε με απόφαση του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού, μέσα σε λιγότερο από 6 χρόνια, μεταξύ των ετών 532-537, με αρχιτέκτονες τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο τον Μιλήσιο. Grosso modo για 1.000 χρόνια, μέχρι της Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς στις 29 Μαΐου 1453, η Αγία Σοφία θα παραμείνει το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήτοι του Βυζαντίου. Με την πτώση της Πόλης και επέκεινα, κατ’ εντολή του σουλτάνου Μωάμεθ Β’ του Πορθητή, ο ναός θα λειτουργήσει ως τέμενος-τζαμί. 

Μετά την ίδρυση του σύγχρονου Τουρκικού Κράτους από τον Κεμάλ Ατατούρκ, και στο πλαίσιο μιας προσπάθειας εκσυγχρονισμού της χώρας, με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου στις 24 Νοεμβρίου 1934, ο ναός της Αγίας Σοφίας θα μετατραπεί σε μουσείο, ενώ έναν χρόνο αργότερα, την 1η Φεβρουαρίου 1935, θα ανοίξει τις πύλες του στο κοινό. Στις 6 Δεκεμβρίου 1985, η Αγία Σοφία εντάσσεται, ως μουσείο, στα Μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, καθώς η Τουρκία είχε ήδη επικυρώσει τη σχετική Σύμβαση. Εντούτοις, μέσα σε ένα παραλήρημα σουλτανικών φαντασιώσεων, και έπειτα από απόφαση του Τουρκικού Συμβουλίου της Επικρατείας, στις 10 Ιουλίου 2020, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ανήγγειλε την μετατροπή της Αγίας Σοφίας από μουσείο σε ισλαμικό τέμενος, ενώ 14 μέρες αργότερα, τελέστηκε η πρώτη μουσουλμανική προσευχή. 

 

Β. Ο Ιερός Ναός της Μονής της Χώρας, ή ορθότερα η εκκλησία του Αγίου Σωτήρος εν τη Χώρα, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία βυζαντινής τέχνης που έχουν επιβιώσει έως τις μέρες μας. Ο ναός του πάλαι ποτέ μοναστικού συγκροτήματος -είχε ήδη ιδρυθεί περί τον 6ο μ.Χ. αιώνα- χτίστηκε μεταξύ των ετών 1077 και 1081 από την πεθερά του Αλέξιου Α’ Κομνηνού, Μαρία Δούκαινα. Το 1316-1321, το καθολικό επεκτείνεται από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, ενώ ο ναός διακοσμείται με απαράμιλλα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες παλαιολόγειας τεχνοτροπίας. Περίπου πενήντα χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1511, ο Ιερός Ναός μετατράπηκε σε ισλαμικό τέμενος από τον Μέγα Βεζίρη Ατίκ Αλή Πασά, παίρνοντας την ονομασία Καριγιέ Τζαμί, ενώ τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες καλύφθηκαν με κονίαμα. 

Το 1945, ύστερα από απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου της Τουρκίας, ο ναός μετατράπηκε σε μουσείο και έπειτα από τρία χρόνια, το 1948, ξεκίνησε ένα τεράστιο πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου. Με το πέρας των εργασιών, το 1958, ο ναός έγινε επισκέψιμος ως μουσείο. Το Μουσείο Καριγιέ Τζαμί, ήτοι η Μονή της Χώρας, θα εγγραφεί στον κατάλογο με τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO το 1985, ως τμήμα των Ιστορικών Περιοχών της Κωνσταντινούπολης, όπως και η Αγία Σοφία. Όπως ήδη σημειώθηκε, στις 21 Αυγούστου 2020, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προχώρησε στην προκλητική ανακοίνωση περί της μετατροπής της Μονής της Χώρας σε τέμενος-τζαμί, ωστόσο, ο ναός άνοιξε τις πύλες του προς άσκηση των μουσουλμανικών θρησκευτικών καθηκόντων στις 6 Μαΐου 2024, έπειτα από τέσσερα χρόνια εργασιών αποκατάστασης. 

 

ΙΙ. Το νομικό καθεστώς της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας ως Μνημείων ενταγμένων στη Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO

 

Η UNESCO, ως διεθνής οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών, αποσκοπεί στην εμπέδωση της ειρήνης και της ασφάλειας μέσω της ειρηνικής συνύπαρξης κρατών και λαών, και ειδικότερα και a fortiori, στην προστασία του πολιτισμικού πλούτου και στην ενίσχυση του διαλόγου των πολιτισμών. Μία τομή στις δράσεις της UNESCO συντελέσθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1972 στο Παρίσι, με την υπογραφή της Σύμβασης για την «Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς», η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 17 Δεκεμβρίου 1975. Η Τουρκία, όπως και η Ελλάδα, επικύρωσε γρήγορα την ως άνω Σύμβαση, ήδη από τις 14 Φεβρουαρίου 1983. Και επίσης σχετικά γρήγορα, τον Δεκέμβριο του 1985, η Αγία Σοφία και η Μονή της Χώρας, μνημεία των Ιστορικών Περιοχών της Κωνσταντινούπολης, εντάχθηκαν, ως μουσεία, στον παραπάνω κατάλογο.

Στα άρθρα 8-14 της προμνημονευόμενης Σύμβασης προβλέπεται η ίδρυση και λειτουργία διακυβερνητικής «Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς», η οποία κατέχει καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία ένταξης ενός μνημείου στον Κατάλογο. Αναλυτικότερα, για τον χαρακτηρισμό ενός μνημείου ως έχοντος παγκόσμια πολιτιστική αξία, η Επιτροπή ελέγχει, κατά αποκλειστική αρμοδιότητα, εάν τηρούνται τα κριτήρια που έχει θεσπίσει η ίδια. Επιπρόσθετα, και επέκεινα της εντάξεως του μνημείου στο ως άνω καθεστώς, ελέγχει και διασφαλίζει την προστασία των χαρακτηριστικών του ως Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 

Εκ των όσων προεκτέθηκαν, ανάγεται το συμπέρασμα ότι το οικείο κράτος έχει υποχρέωση να ενημερώσει προηγουμένως την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς για κάθε μετατροπή που έχει σκοπό να επιφέρει στον χαρακτήρα και τη λειτουργία Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Και κατά συνέπεια, νομιμοποιείται να επιφέρει τις σχετικές αλλαγές μόνον έπειτα από έγκριση και άδεια της Επιτροπής προς τούτο. 

 

ΙΙΙ. Η αυθαίρετη και παράνομη μετατροπή της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας σε τεμένη-τζαμιά παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο 

 

Η απόφαση της Τουρκίας, και ιδίως του Προέδρου της, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, να μετατρέψει τους ναούς της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας από μουσεία σε μουσουλμανικά τεμένη, παραβιάζει κατά ευθύ και προκλητικό τρόπο τη Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO, και συνεπώς το Διεθνές Δίκαιο. Είναι προφανές, ότι οι αποφάσεις αυτές ελήφθησαν μονομερώς από την Τουρκία, θεωρώντας το εσωτερικό της ζήτημα, χωρίς ποτέ να ζητήσει την έγκριση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς, χωρίς ποτέ να ειδοποιήσει, ούτε καν κατ’ ελάχιστο και για προσχηματικούς λόγους, για την επικείμενη μετατροπή του καθεστώτος των μουσείων. 

In concreto, η Τουρκία παραβίασε τις διατάξεις των άρθρων 8 έως 14 της Σύμβασης για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO, επιφέροντας μεταβολές στα δύο μνημεία, οι οποίες παραβιάζουν τις προϋποθέσεις που έθεσε η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Αφενός, δεν ζήτησε καν από την Επιτροπή άδεια προκειμένου να μεταβάλει το νομικό καθεστώς των μνημείων, και αφετέρου, η ίδια η μεταβολή της χρήσης και της λειτουργίας τους, από μουσεία σε ισλαμικά τεμένη, υπονομεύει τον χαρακτήρα τους ως Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. 

Περαιτέρω, η κίνηση αυτή, εκ μέρους της Τουρκίας, δεν συνιστά μόνο ευθεία παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου. Ταυτόχρονα, παραβιάζει και την ΕΣΔΑ, καθώς με την απόφαση Ahunbay and others v. Turkey, 6080/06, 21.02.2019, το ΕΔΔΑ, μέσα από μια δυναμική ερμηνεία της ΕΣΔΑ, ενέταξε στο άρθρο 8, παρ. 1 για το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, το δικαίωμα στο πολιτιστικό περιβάλλον. Ενώ στο άρθρο 2, παρ. 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ για το δικαίωμα στην εκπαίδευση, το δικαίωμα πρόσβασης σε μνημεία πολιτιστικής αξίας. Επιπρόσθετα, παραβιάζεται και η Έννομη Τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς ως μέρος του Διεθνούς Δικαίου, η Σύμβαση της UNESCO δεσμεύει και την Ευρωπαϊκή Ένωση ως αυτόνομο νομικό πρόσωπο, αλλά και καθένα από τα κράτη-μέλη της που την έχουν επικυρώσει, και δη όταν την έχουν επικυρώσει άπαντα. Τοιουτοτρόπως, η προαναφερθείσα Σύμβαση συνιστά αναπόσπαστο μέρος του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου και με τη στάση της αυτή η Τουρκία απομακρύνεται, όλο και περισσότερο, από μια ευρωπαϊκή προοπτική.         

Συν τοις άλλοις, η μετατροπή των ως άνω μνημείων από μουσεία σε τεμένη-τζαμιά, συνιστά ευθεία ασέβεια και καταπάτηση των θεμελιωδών αρχών και αξιών του παγκόσμιου πολιτισμού εν γένει. Και τούτο, διότι οι δύο Ιεροί Ναοί αποτελούν οικουμενικά σύμβολα της Χριστιανοσύνης, κυρίως δε της Ορθοδοξίας αλλά και του Ελληνισμού, και μοναδικά δείγματα βυζαντινής τέχνης, που μαρτυρούν έως τις μέρες μας το πνευματικό και πολιτισμικό επίπεδο που κατείχε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία διέσωσε το ελληνικό πνεύμα και το μετέδωσε εις τη Δύση. Ιδίως όμως, θιγούν τον Ευρωπαϊκό, και συνεκδοχικά, τον Δυτικό Πολιτισμό, καθώς ο Χριστιανισμός και οι αρχές που αντιπροσωπεύει, αποτελεί έναν εκ των βασικών πυλώνων τους.

 

Επίλογος 

 

Εκ των όσων προηγήθηκαν, ανάγεται το συμπέρασμα ότι η απόφαση αυτή της Τουρκίας να μεταβάλει το νομικό καθεστώς της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας, μνημεία ενταγμένα στον κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, από μουσεία σε μουσουλμανικά τεμένη, παραβιάζει κατάφωρα το Διεθνές Δίκαιο και επιδεικνύει προκλητική  ασέβεια έναντι των οικουμενικών αρχών και αξιών του παγκόσμιου πολιτισμού. Πρέπει επίσης να επισημανθεί, πως αν και η UNESCO καταδίκασε σχετικά γρήγορα το γεγονός, ορισμένοι ηγέτες της Δύσης, και δη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επέδειξαν υποτιμητική στάση, λέγοντας ότι αποτελεί εσωτερικό ζήτημα της Τουρκίας. Είναι επιτακτικό η UNESCO,  ως παρακλάδι του ΟΗΕ, και η Ευρωπαϊκή Ένωση συλλήβδην, να θεσπίσουν αρμόδιους κυρωτικούς μηχανισμούς και να επιδείξουν ενιαία και συμπαγή στάση, καταδικάζοντας τις κινήσεις της Τουρκίας, όταν μάλιστα αυτές γίνονται υπό το πλαίσιο μιας πολιτικής εκρίζωσης του Χριστιανισμού από την Τουρκία. Και έτι περαιτέρω, όταν ο Πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, καταφεύγει σε αυτές τις κινήσεις προς εσωτερική κατανάλωση και με στόχο την υλοποίηση των σουλτανικών του επιδιώξεων. Επιδιώξεων οι οποίες γεννούν αστάθεια στην περιοχή, καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και κλονίζουν εν γένει την Δημοκρατία.