Γιούργκεν Χάμπερμας: Διαβουλευτική – Συμμετοχική Δημοκρατία και οικολογία

Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης

Εισαγωγή

Αναμφίβολα ο Χάμπερμας υπήρξε κορυφαίος διανοούμενος που σφράγισε την φιλοσοφική σκέψη κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Υπήρξε συνεχιστής της σχολής της Φρανκφούρτης. Παρόλα αυτά διαφοροποιήθηκε σε ένα μεγάλο βαθμό από τους προκατόχους του διαμορφώνοντας μία προσωπική φιλοσοφική οδό.

Στην παρακάτω εργασία πρόκειται να παρουσιαστεί η κριτική του Χάμπερμας στις νεωτερικές κοινωνίες αλλά και οι κύριοι άξονες της αναστοχαστικής υπεράσπισης του ανολοκλήρωτου προτάγματος του Διαφωτισμού γύρω από μία δίκαιη και συνάμα Δημοκρατική κοινωνία.

Παράλληλα πρόκειται να αναλυθούν οι έννοιες του βιοκόσμου και του συστήματος που εισάγει ο Χάμπερμας στην πολιτική φιλοσοφία για να κατανοήσει την θεμελιακή διάρθρωση των κοινωνιών, εστιάζοντας στα στοιχεία που περιλαμβάνουν και τα πρότυπα δράσης μέσω των οποίων ολοκληρώνονται.

Στην συνέχεια θα αναπτυχθούν οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στον βιόκοσμο και το σύστημα στις κοινωνίες της εποχής της νεωτερικότητας που καταλήγουν στην αποικιοποίηση όπως την αποκαλεί ο Γερμανός φιλόσοφος από τα νεωτερικά συστήματα..

Τέλος πρόκειται να παρουσιαστεί η απόπειρα του Χάμπερμας να αναδείξει την θετική επίδραση των αιτημάτων του Διαφωτισμού αντιτάσσοντας ταυτόχρονα στον εργαλειοποιημένο βιόκοσμο της νεωτερικότητας, τις επικοινωνιακές διαστάσεις και αλλαγές που είναι αναγκαίες για την υλοποίηση των διαφωτιστικών προταγμάτων.

Βιόκοσμος

Ο Χάμπερμας εισήγε στον φιλοσοφικό διάλογο μία νέα έννοια αυτή του βιοκόσμου που οριοθετεί την κοινωνική ολοκλήρωση. Δηλαδή την δράση.

Γνώρισμα που σαφώς διαφοροποιεί τον Χάμπερμας από τους προκατόχους του της σχολής της Φρανκφούρτης αποτελεί η συστηματική ενασχόληση με το ζήτημα της επικοινωνίας. Ο Γερμανός φιλόσοφος ορίζει την κοινωνία ως ένα πλέγμα επικοινωνιακών ανταλλαγών που αν ολοκληρωθούν κάτω από συνθήκες ισότητας και αμοιβαίας αναγνώρισης, έχουν ως κατάληξη την ικανοποίηση των ζωτικών επιδιώξεων όσων συμμετέχουν σ αυτές.

Όμως οι κοινωνίες της μετάβασης από την νεωτερικότητα στην μετανεωτερική εποχή είναι διαταραγμένες ή διαστρεβλωμένες από το κυρίαρχο σύστημα και τις δυνάμεις που το συνθέτουν. Παράλληλα τα κυρίαρχα συμφέροντα παρεμβαίνουν αποφασιστικά στις επικοινωνιακές ροές υποτάσσοντας συνολικά την λειτουργία της επικοινωνίας στις εξουσιαστικές τους στοχεύσεις καταργώντας πλήρως την αυτονομία της κοινωνίας των πολιτών.

Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο το ιδεώδες δίκτυο της αυθόρμητης και ταυτόχρονα ανεπηρέαστης επικοινωνίας που θα έχει ως αποκλειστικό στόχο την συνάντηση των ανθρώπων και την αμοιβαία ανταλλαγή γνώσεων και εμπειριών πρόκειται να διαμορφώσει το θεμελιώδες επίπεδο ζωής που εννοιολογεί με τον όρο βιόκοσμος. Σ αυτό το θεμελιώδες για την πολιτική φιλοσοφία και την κοινωνιολογία επίπεδο νομοτελειακά θα υλοποιηθεί το αίτημα της συνεργατικής ελευθερίας στα πλαίσια της οποίας υλοποιούνται ταυτόχρονα τόσο η πρωτοτυπία όσο και η δημιουργικότητα της ατομικής συνείδησης.

Αναλυτικότερα ο βιόκοσμος έχει διττή διάσταση. Την κοινωνική ολοκλήρωση και την υποκειμενική δράση. Ενώ η νεωτερικότητα αποτελεί την διαδικασία μέσω της οποίας οι δραστηριότητες που συνθέτουν την κοινωνική ζωή σταδιακά αποσυνδέονται από την παράδοση και θεμελιώνονται στον ορθολογισμό και την κοινωνική συναίνεση. Αυτή η κυρίαρχη σύνθεση έχει ως κύριο πεδίο αλλά και μέσο ολοκλήρωσης και επικοινωνίας τον λόγο .

Επομένως καταλύτης για την εξέλιξη του βιοκόσμου αποτελεί ο εργαλειακός λόγος. Παράλληλα δεν απαξιώνει πλήρως το νομικό σύστημα αντίθετα μάλιστα υποστηρίζει την θεσμοθέτηση νόμων που αναγνωρίζουν τον βιόκοσμο και θεμελιώνονται σ αυτόν.

Παρόλα αυτά οριοθετεί σαφώς τον βιόκοσμο προβαίνοντας σε μία σαφή διάκριση ανάμεσα στον βιόκοσμο και το σύστημα. Στην συνέχεια του αναλυτικού και συνάμα κριτικού του εγχειρήματος ιεραρχεί σε ανώτερη θέση στην αξιακή του πυραμίδα τον βιόκοσμο από τις όποιες απόπειρες επιβολής του εργαλειακού λόγου και του συστήματος για λειτουργικούς λόγος πάνω στον βιόκοσμο.

Αποικιοποίηση

Παράλληλα ο Χάμπερμας εισάγει μία ακόμα έννοια στην κοινωνιολογική σκέψη. Αυτή της αποικιοποίησης του βιοκόσμου, σύμφωνα με την οποία το κράτος πρόνοιας, σύμφωνα με την οποία το κράτος πρόνοιας αλλά και οι απρόσωπες και συνάμα γενικευμένες ρυθμίσεις που διαμορφώνουν τις σύγχρονες κοινωνίες έχουν καταλάβει ολόκληρα τμήματα των διαπροσωπικών μας σχέσεων και σταδιακά της αποσπούν από συγκεκριμένο κι παράλληλα μοναδικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται.

Αναλυτικότερο ο Χάμπερμας θεωρεί πως στην εποχή της νεωτερικότητας ο βιόκοσμος σταδιακά αποσυνδέεται από την παράδοση και εντάσσεται στον χώρο της επικοινωνιακής δράσης του ορθολογισμού και της ευρύτερης πολιτικής και κοινωνικής συναίνεσης. Άλλωστε η μετάβαση από τις απλές σχεδόν μονοδιάστατες κοινωνίες που παρουσίαζαν ομοιογένεια και ομοιομορφία σε σαφώς πιο πολυσύνθετα κοινωνικά πρότυπα έθεσε τους συγγενικούς δεσμούς σε δεύτερη μοίρα καθώς η οικογένεια έπαψε να αποτελεί τον κυρίαρχο θεσμό μέσω του οποίου δρομολογούνταν σχεδόν τα πάντα.

Σχεδόν σε πλήρη αντιδιαστολή με προηγούμενες ιστορικές περιόδους, στις σύγχρονες κοινωνίες, ο βιόκοσμος διαφοροποιείται σε σημαντικό βαθμό καθώς η συγκρότηση θεσμών όπως το κράτος με την μορφή της διοικητικής γραφειοκρατίας αλλά και του κράτους πρόνοιας αλλά και η αγορά ανέλαβαν την διεκπεραίωση σημαντικών λειτουργιών που στο παρελθόν διεκπεραιωνόταν με διαφορετικές μεθόδους και λογικές.

Επιπρόσθετα υποστηρίζει πως οι ηγεμονικοί θεσμοί του συστήματος όπως η πολιτική και η οικονομία επιβάλλονται στον βιόκοσμο.

Πιο συγκεκριμένα τα μέσα συντονισμού του συστήματος όπως το χρήμα, η εξουσία και ο εργαλειακός λόγος υποσκελίζουν τα δομικά στοιχεία που συνθέτουν τον βιόκοσμο όπως η οικογένεια, η θρησκεία και ο επικοινωνιακός λόγος . Εξέλιξη που έχει ως αποτέλεσμα οι παραδοσιακοί όροι να έχουν πάψει να λειτουργούν ως βασικός μοχλός ενσωμάτωσης στις κοινωνίες αλλά και ως έννοιες ενοποιητικές για την κοινωνική συνοχή .

Ακόμα περισσότερο στις μέρες μας ο βιόκοσμος αποικιοποιείται από εξουσιαστικές ελίτ και δομές που εισβάλουν στο εσωτερικό τους και δεν του επιτρέπουν να αναπτύξει την εγγενή δυναμική του. Η επικοινωνία χειραγωγείται και μετατρέπεται σε έναν ακόμα μοχλό για τον εξανδραποδισμό των υποκειμένων. Επομένως βασικός ρόλος της κριτικής θεωρίας οφείλει να είναι ο σαφής ορισμός των κριτηρίων για μία αυθεντική εκδοχή χειραφέτησης από όλες τις εκδοχές εξωτερικών καταναγκασμών. Επιπρόσθετα ο Χάμπερμας υποστηρίζει την επαναφορά του κέντρου βάρους της δημόσιας ζωής στις κοινότητες των αυτοεκφραζομένων και των αυτοκυβερνώμενων και αυτεξούσιων πολιτών.

Μέσω αυτής της διαδικασίας ισχυρίζεται πως αναδύονται οι φιλοδοξίες και οι ιδιαιτερότητες των ατόμων αλλά και συνολικά του κοινωνικού σώματος που δίνουν προοπτική για την υπογραφή ενός νέου κοινωνικού σώματος που δίνουν την προοπτική για την υπογραφή μίας νέας πολιτικής συμφωνίας που πρόκειται να αποτελέσει εγγύηση για την ομαλή και ανεμπόδιστη έκφραση κάθε αποκλίνουσας από την κυρίαρχη άποψη αντίληψης πάντα βέβαια στο πλαίσιο των κοινά αποδεκτών κανόνων.

Το ζήτημα της Δημοκρατίας

Ο Χάμπερμας επιχειρεί να ανοίξει τους ορίζοντες και την προοπτική για την δημιουργία ενός πολιτικού περιβάλλοντος μίας πραγματικά δημοκρατικής κοινωνίας στο πλαίσιο της οποίας το σύνολο των μελών της θα έχει ισότιμη πρόσβαση στον ορθό λόγο διαθέτοντας παράλληλα το δικαίωμα της απρόσκοπτης συμμετοχής στην διαδικασία λήψης των αποφάσεων .

Παράλληλα θεωρεί ως πεδίο εξίσου σημαντικό στο δίπολο νεωτερικότητας-μετανεωτερικότητας το ζήτημα της Δημοκρατίας κατά την ώριμη καπιταλιστική περίοδο,  κυρίως μέσα από τον άξονα που σχηματίζουν η νεωτερικότητα με την τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο.

Ο Χάμπερμας άλλωστε υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εισηγητές μίας θεμελιώδους για την εξέλιξη της πολιτικής φιλοσοφίας έννοιας. Της συμμετοχικής -διαβουλευτικής Δημοκρατίας. Μέσα από αυτό το πρίσμα διατυπώνει ένα εξίσου θεμελιώδες φιλοσοφικό ερώτημα. Υπάρχουν άραγε οι ιστορικές και θεωρητικές προϋποθέσεις ώστε η ανεξέλεγκτη κατά την σύγχρονη περίοδο εξάπλωση του τεχνολογικού ελέγχου να τεθεί στην υπηρεσία της Δημοκρατίας, της δημόσιας διαβούλευσης αλλά και της κοινωνικής συναίνεσης;

Ο τεχνολογικός ορθολογισμός της βιομηχανικής επανάστασης κατά τον Χάμπερμας εγκατέστησε μία νέα μαγεία στο κενό που άφησε ο απομαγευμένος παραδοσιακός κόσμος. Εξέλιξη που οδήγησε στην εισβολή του τεχνοκρατικού ελέγχου στην σφαίρα της θεσμικής συγκρότησης και της νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας. Γεγονός που καθιστά υποχρεωτικό τον επαναπροσδιορισμό της Δημοκρατίας στην εποχή της νεοτερικότητας ως ένα ζήτημα που εξαρτάται από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και τον κοινωνικό κόσμο των βιωμάτων.

Παράλληλα ο Χάμπερμας υποστηρίζει πως ο ορθός λόγος της νεοτερικότητας δεν μετουσιώθηκε σε κοινωνική αλληλεπίδραση. Η καταστροφή του οικοσυστήματος του πλανήτη εμφανίζει σαφείς αναλογίες με την αποδόμηση των Δημοκρατικών θεσμών στην εποχή της παντοκρατορίας της αγοράς.

Αμιγώς στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας ο Χάμπερμας ανάγει ως απόλυτη προτεραιότητα που πλέον έχει υπαρξιακά χαρακτηριστικά την εφαρμογή της πολιτικής λογικής στα περιβαλλοντικά ζητήματα αλλά και την εγγενή αδυναμία της επιστήμης και της τεχνολογίας να διαμορφώσουν μία νέα συλλογική συνείδηση, ουδέτερη και απαλλαγμένη από τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου.

Στην συνέχεια του διανοητικού του εγχειρήματος ο Γερμανός φιλόσοφος θέτει εκ νέου το ζήτημα της ορθολογικής χρήσης των επιστημών κατά την περίοδο της νεωτερικότητας. Μέσω θεμελιωδών φιλοσοφικών ερωτημάτων.

Μπορεί άραγε η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος να συμβάλλει έμπρακτα στην ανθρώπινη επικοινωνία;

Με αμιγώς πολιτικούς όρους, είναι άραγε εφικτό κάτω από συνθήκες τεχνολογικού ελέγχου οι άνθρωποι να συνυπάρξουν στο περιβάλλον ενός τεχνολογικού forum;

Υπάρχει στην εποχή των νέων τεχνολογιών η αντικειμενική δυνατότητα να αποτελέσει η Δημοκρατία προϋπόθεση κατανόησης στην σχέση επιστήμης-κοινωνίας.

Ο Χάμπερμας ορίζει την Δημοκρατία ως το σύνολο των θεσμικών μορφών μίας καθολικής και δημόσιας επικοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Χάμπερμας το θεωρητικό σχήμα του Μαρξ που συνδυάζει την κοινωνική αναπαραγωγή με την ορθολογικά σχεδιασμένη και συντονισμένη συνύπαρξη κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας, είχε την ατυχή ιστορική κατάληξη στον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό και την άλωση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων που επέβαλε η ΕΣΣΔ.

Παράλληλα υποστηρίζει πως η απόλυτη προσήλωση στην γραμμική εξέλιξη της καπιταλιστικής προόδου, νομοτελειακά οδήγησε στην τεχνολογική συρρίκνωση της Δημοκρατίας.

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά, σύμφωνα με τον Χάμπερμας, η διαμόρφωση κατά την νεωτερική περίοδο σαφώς διαφοροποιημένων, σύγχρονων κοινωνιών νομοτελειακά οδήγησε στην αποσύνδεση του βιοκόσμου αλλά και του συστήματος της κοινωνικής αλλά και συστημικής ενσωμάτωσης. Με αποτέλεσμα οι διαδράσεις στο εσωτερικό της οικονομίας, των κοινωνιών και του πολιτικού συστήματος να συντονίζονται στον ζωτικό χώρο που διαμορφώνουν τα καθοδηγητικά μέσα της εξουσίας και του χρήματος.

Ταυτόχρονα οι έντονες συχνά αλληλεπιδράσεις που συντελούνται στις άλλες σφαίρες θεσμικής συγκρότησης των σύγχρονων κοινωνιών συντονίζονται από την επικοινωνιακή δραστηριότητα αλλά και μέσα που δεν έχουν καθοδηγητικό χαρακτήρα, τα οποία διευκολύνουν δίχως απαραίτητα να αντικαθιστούν ή να μηδενίζουν απόπειρες αμοιβαίας κατανόησης.

Τέλος ο Γερμανός στοχαστής θεωρεί πως η κρίση της νεωτερικότητας προήλθε σε μεγάλο βαθμό από το ότι τα μέσα καθοδήγησης δεν είναι κυρίαρχα μόνο στο εσωτερικό των υποσυστημάτων προσαρμογής και επίτευξης στόχων, αλλά η κυριαρχία τους επεκτείνεται σε όλες τις θεσμικές σφαίρες στις οποίες σταδιακά επιβάλλουν την  δική τους μεθοδολογία δράσεων και συντονισμού.