Από τις συνέπειες των δύο παγκοσμίων πολέμων στις συνέπειες της πανδημίας
Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης
Για έναν και πλέον χρόνο η ανθρωπότητα βιώνει συνθήκες παγκοσμίου πολέμου. Ενός ακήρυχτου αλλά συνάμα υπαρκτού πολέμου απέναντι στην πανδημία του φονικού ιού Covid-19 .
Όπως και οι δύο προηγούμενοι παγκόσμιοι πόλεμοι, ο πόλεμος του Covid-19 δεν αποτελεί ένα ενιαίο πλέγμα, αλλά ένα σύνολο πολεμικών συστημάτων που επηρεάζουν άμεσα το ένα το άλλο. Με απλά λόγια κάθε χώρα και κάθε ευρύτερη περιοχή αποτελεί ένα μόνο τμήμα μιας ευρύτερης πλανητικής εικόνας, δηλαδή ενός παγκοσμίου συστήματος, που τα γεωγραφικά και όχι μόνο υποσυστήματα του επηρεάζουν άμεσα το ένα το άλλο.
Είναι προφανές πως σε κάθε πόλεμος όσο αποτελεσματικά και αυτός διεξαχθεί έχει συνέπειες και οι συνέπειες της μάχης απέναντι στην πανδημία είναι αδύνατον να υπολογιστούν αυτή την στιγμή με ακρίβεια. Στο παρακάτω άρθρο και αναλύοντας τις συνέπειες των δύο παγκοσμίων πολέμων θα επιχειρήσουμε να ιχνηλατήσουμε τις πιθανές συνέπειες των δύο παγκοσμίων πολέμων.
Εισαγωγή
Στην αυγή του 20ου αιώνα η Ευρώπη βρέθηκε στο αποκορύφωμα της ισχύος της. Η παγκόσμια κυριαρχία της ήταν αδιαμφισβήτητη ενώ ο πολιτισμός της είχε επεκταθεί σ ‘ ολόκληρο τον πλανήτη κυρίως μέσω των αποικιών.
Η ίδια περίοδος, υπήρξε μία περίοδος αισιοδοξίας κυρίως λόγω της οικονομικής ανάπτυξης που έφερε ο καπιταλισμός αλλά και της συνεπακόλουθης τεχνολογικής και επιστημονικής προόδου.
Όμως από το 1914 έως το 1945 η Ευρώπη μετατράπηκε στο κυριότερο θέατρο επιχειρήσεων ενός γενικευμένου και παρατεταμένου πολέμου.
Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι όπως ονομάστηκαν οι πόλεμοι 1914-1918 και 1939-1945 ήταν δύο ολοκληρωτικοί πόλεμοι στην διάρκεια των οποίων οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επιστράτευσαν το σύνολο των υλικών, οικονομικών και ανθρώπινων πόρων τους με στόχο την στρατιωτική επικράτηση.
Οι σχεδόν ανεπανόρθωτες ανθρώπινες και οικονομικές απώλειες υποχρέωσαν τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να παραχωρήσουν την θέση τους σε εξωευρωπαικές δυνάμεις τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ.
Οι πολιτικές συνέπειες του Α παγκοσμίου πολέμου
Μία από τις σημαντικότερες συνέπειες του πολέμου ήταν ότι στην διάρκεια του οι κοινωνίες μετατράπηκαν σε κοινωνίες πολέμου. Οι τρομακτικές υλικές και κυρίως ανθρώπινες απώλειες λειτούργησαν συμπληρωματικά με την επιρροή της προπαγάνδας που τόσο πριν όσο και την στην διάρκεια αλλά και στα πρώτα χρόνια μετά την λήξη του πολέμου τροφοδότησαν το μίσος εναντίον των αντιπάλων.(Ράπτης,2000,164).
Η λαϊκή βούληση για την πλήρη εξόντωση των αντιπάλων ήταν διάχυτη στο εσωτερικό των κρατών της Αντάντ, της Αγγλίας και κυρίως της Γαλλίας καθιστώντας δύσκαμπτη την διπλωματία καθώς οποιαδήποτε υπαναχώρηση από αυτή την στόχευση θα ισοδυναμούσε με προδοσία(Ράπτης,2000,164).
Αποτέλεσμα ήταν στην διάσκεψη των Βερσαλλιών οι ηττημένοι και κυρίως οι Γερμανοί να αντιμετωπιστούν ως αποκλειστικά υπεύθυνοι για την έκρηξη του πολέμου και ως εγκληματίες πολέμου και να αποκλειστούν από τις διαπραγματεύσεις.(Ράπτης, 2000, 164).
Η συνθήκη των Βερσαλλιών
Τον Ιούνιο του 1819 και μετά από έξι μήνες εξαντλητικών διαπραγματεύσεων υπογράφηκε η συνθήκη των Βερσαλλιών υπογράφηκε η συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία επέβαλε στην Γερμανία εδαφική συρρίκνωση, περιορισμένη ανεξαρτησία, ταπεινωτικούς πολιτικά και εξοντωτικούς οικονομικά όρους σύμφωνα με τους οποίους:
Η Αλσατία και η Λοραίνη που από το 1871 βρισκόταν κάτω από γερμανική κατοχή επιστράφηκαν στην Γαλλία. Το βόρειο Σλέβιχ παραχωρήθηκε από την Γερμανία στην Δανία. Η Γερμανία υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στην Πολωνία την αμιγώς πολωνική δημογραφικά επαρχία Πόζεν, αλλά και μεγάλα τμήματα της Σιλεσίας και της δυτικής Πρωσίας με τον διάδρομο του Ντάντσιχ που έδινε έξοδο στην βόρεια θάλασσα στο νεοσύστατο κράτος. Η γερμανική επαρχία Σάαρ θα υπαγόταν για διάστημα 15 ετών στην νεοσύστατη κοινωνία των εθνών και παράλληλα η Γαλλία θα εκμεταλλευόταν τα ορυχεία της. Η Γερμανία έχασε προς όφελος των χωρών της Αντάντ όλες της τις αποικίες.
Απαγορεύτηκε η ένωση της Αυστρίας με την Γερμανία, η Ρηνανία έγινε αποστρατικοποιημένη ζώνη. Τέθηκαν περιορισμοί στην γερμανική στρατιωτική ισχύ καθώς η Γερμανία υποχρεώθηκε να διατηρεί ένοπλες δυνάμεις που είχαν οροφή τις 100.000 άνδρες ενώ της απαγορεύτηκε να διατηρεί υποβρύχια, αεροπορία και τεθωρακισμένα. Τέλος επιβλήθηκαν τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις προς τις δυνάμεις της Αντάντ.(Ράπτης, 2000, 165).
Στην πράξη η συνθήκη των Βερσαλλιών ουδέποτε έγινε αποδεκτή από τους Γερμανούς καθώς πέρα από τις συνέπειες της συνθήκης η χώρα καταδικάστηκε επίσημα ως υπαίτια για την έκρηξη του πολέμου και τις απώλειες που αυτός προκάλεσε, εξέλιξη που προσέβαλε τον πατριωτισμό των Γερμανών και προκάλε τάσεις αναθεωρητισμού της συνθήκης.( Burns, 1983, 323-327).
Tαυτόχρονα η οικονομική ασφυξία που προκάλεσε η συνθήκη οδήγησε σε κατάρρευση την γερμανική οικονομία και υποχρέωσε την μεγάλη πλειοψηφία των Γερμανών σε οικονομική ανέχεια. Γεγονός που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ακραίων εθνικιστικών κινημάτων και κυρίως του ναζισμού που ανέτρεψε την δημοκρατία της Βαυαρής και οδήγησε τελικά στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (Burns, 1983, 328-330).
H αλλαγή του πολιτικού χάρτη της Ευρώπης
Η καταλυτική παρέμβαση του αμερικανού προέδρου Γουίλσον είχε αποτέλεσμα την μερική υιοθέτηση του προγράμματος των 14 σημείων για μία δίκαιη και διαρκή ειρήνη στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο, της οποίας πρόταγμα ήταν το αίτημα για αυτοδιάθεση των λαών. ( Μακρής, 2008, 216).
Η πρόταση της Γουίλσον άλλαξε τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης με την ίδρυση των νέων κρατών της Αυστρίας, Ουγγαρίας, Τσεχοσλοβακίας, Πολωνίας, Φινλανδίας, Λεττονίας, Λιθουανίας και Εσθονίας ολοκληρώνοντας την μακρά διαδικασία διαμόρφωσης της Ευρώπης των Εθνών που είχε ξεκινήσει από τον 19ο αιώνα.(Ράπτης, 2000, 163).
Αναλυτικότερα με την συνθήκη του Αγίου Γερμανού (Σεπτέμβριος 1919) η Αυστρία χωρίστηκε από την Ουγγαρία και παραχώρησε στην Ιταλία την περιοχή της Τεργέστης. Με την συνθήκη του Τριανόν (Ιούνιος 1920) ιδρύθηκαν τα νέα κράτη της Ουγγαρίας και της Τσεχοσλοβακίας.
Πολιτικές συνέπειες στο εσωτερικό των κρατών
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος σήμανε και το τέλος των αυταρχικών δυναστειών. Πρώτα στην Ρωσία οι Ρωμανόφ και η μεταβατική αστική κυβέρνηση ανατράπηκαν βίαια από την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 που εγκαθίδρυσε κομμουνιστικό καθεστώς ιδρύοντας πρώτα την Σοβιετική Ρωσία και αργότερα την ΕΣΣΔ γεγονός που επηρέασε καταλυτικά τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις σ ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη(Ράπτης, 2000, 167).
Σύντομα συμμαχική νίκη του 1918 μετατράπηκε σε νίκη των δημοκρατικών καθώς οι δυναστείες των Αψβούργων και των Χοεντζόλερν, αντικαταστάθηκαν από δημοκρατικά κοινοβουλευτικά καθεστώτα που όμως δεν άντεξαν για πολύ καθώς με εξαίρεση κράτη με μακρά φιλελεύθερη παράδοση και εδραιωμένους τους θεσμούς της αστικής κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας αμφισβητήθηκε έντονα τον φιλελεύθερο πρότυπο (Hobsbawm,1999,160).
O φιλελευθερισμός ως πολιτικό μοντέλο και οικονομικό σύστημα έγινε αντικείμενο έντονης κριτικής. Ταυτόχρονα ολοκληρωτικές ιδεολογίες όπως ο φασισμός και ο κομμουνισμός απέκτησαν σημαντική απήχηση, ενώ μετά το τέλος του πολέμου και ακόμα περισσότερο μετά την κρίση του 1929 ενισχύθηκε ο κρατικός παρεμβατισμός και οι πολιτικές που είχαν αναφορές στον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας. (Hobsbawm,1999,162).
Στις περισσότερες χώρες κυριάρχησε το πνεύμα της εθνικής ενότητας εξέλιξη που άμβλυνε τις αντιθέσεις μεταξύ των πολιτικών κομμάτων. Παράλληλα η προπαγάνδα και η λογοκρισία ακόμα και σε χώρες με δημοκρατική παράδοση κατέστησε τον εθνικισμό κυρίαρχη ιδεολογία( Αρβελέρ,Aymard,2003,367).
Oι οικονομικές επιπτώσεις του Α παγκοσμίου πολέμου
Η οικονομική κατάρρευση της Γερμανίας και η ταυτόχρονη πτώση της βιομηχανικής παραγωγής της σε συνδυασμό με την υποχώρηση της Αγγλίας στον βιομηχανικό τομέα ενίσχυσαν τις εμπορικές και ευρύτερα οικονομικές διαρροές στην Άπω Ανατολή, την Λατινική Αμερική και κυρίως τις ΗΠΑ οι οποίες κατέλαβαν την θέση της πρώτης οικονομικής δύναμης του πλανήτη.
Παράλληλα στα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο κύριο πρόβλημα ήταν η δυσκολία ανεύρεσης αγορών για τα βιομηχανικά προϊόντα που παραγόταν με αυξημένους ρυθμούς. ( Αρβελέρ, Aymard,2003,370).
Την ίδια περίοδο η αγροτική παραγωγή δέχτηκε ισχυρό πλήγμα λόγω της έλλειψης χεριών εργασίας καθώς η μεγάλη πλειοψηφία των νεκρών στρατιωτών ήταν αγρότες. Ταυτόχρονα η δυσπραγία του αγροτικού κόσμου εξαιτίας της μείωσης των τιμών των αγροτικών προϊόντων ολοένα εντεινόταν. (Ράπτης,2000,167).
Κοινωνικές συνέπειες
Στην διάρκεια του πολέμου οι γυναίκες βρέθηκαν για πρώτη φορά μαζικά στις χώρους εργασίας αντικαθιστώντας τους άνδρες στην παραγωγική διαδικασία γεγονός που βελτίωσε την κοινωνική τους θέση. Στα χρόνια που ακολούθησαν τον πόλεμο στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης οι γυναίκες απέκτησαν σταδιακά δικαίωμα ψήφου.
Αντίθετα στους νέους άνδρες διάχυτα ήταν τα αισθήματα της απογοήτευσης και της απόγνωσης.
Παράλληλα τα προβλήματα επανένταξης των βετεράνων του πολέμου καθώς αυτοί βίωναν την ανεργία και τον κοινωνικό αποκλεισμό ριζοσπαστικοποιήθηκαν και εντάχθηκαν σε φασιστικά κινήματα και ακροαριστερές οργανώσεις.(Ράπτης,2000,167).
Δημογραφικές συνέπειες
Το ανθρώπινο κόστος του πολέμου ανήρθε σε 9.500.000 ζωές στην μεγάλη τους πλειοψηφία στρατιώτες ενώ 20 εκατομμύρια περίπου ήταν οι τραυματίες, αποτέλεσμα η μεγάλη λειψανδρία που προκάλεσε μία σύντομη δημογραφική κρίση που ξεπεράστηκε λόγω της γεννητικότητας, της μείωσης της παιδικής θνησιμότητας και όλων των δεικτών θνησιμότητας και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής.(Αρβελέρ,2003,431).
Οι συνέπειες του Β παγκοσμίου πολέμου
Η λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου επέφερε δομικές αλλαγές στο διεθνές σύστημα. Οι τεράστιες καταστροφές που είχαν υποστεί οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, οδήγησαν στην υποχώρηση τους από την πρώτη γραμμή του διεθνούς προσκηνίου που συνεπαγόταν την ανάληψη των διεθνών υποθέσεων από δύο εξωευρωπαικές δυνάμεις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Δύο κράτη που συσσώρευσαν τεράστια γεωστρατηγική ισχύ λόγω του στρατηγικού τους βάθους που τους προσέφεραν οι αχανείς εκτάσεις τους, του τεράστιου πληθυσμού τους, της αναπτυγμένης βιομηχανίας τους και της τρομακτικής ισχύος( Κίσιντζερ, 1995, 473).
Ήδη μεσούντος του πολέμου οι δύο αυτές χώρες χαρακτηρίστηκαν ως υπερδυνάμεις όρος που δήλωνε πως είχαν συμφέροντα σε όλες τις περιοχές της υφηλίου(Κισιντζερ, 1995, 473).
Οι δύο υπερδυνάμεις βασιζόταν σε διαφορετικές μορφές πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης. Οι ΗΠΑ υιοθέτησαν το παραδοσιακό πολυκομματικό αστικό Δημοκρατικό πολίτευμα και την ελεύθερη οικονομία. Αντίθετα η ΕΣΣΔ υιοθέτησε μονοκομματικό σύστημα βασισμένο στο πανίσχυρο κομμουνιστικό κόμμα και ένα μοντέλο κρατικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Γεγονός που όξυνε την αντιπαράθεση των δύο κρατών αλλά και τις πολιτικές συγκρούσεις στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών κρατών στον άξονα Δεξιάς-Αριστεράς και αστών- κομμουνιστών με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον ελληνικό εμφύλιο.(Ηοsbawm,1999,191).
H ίδια η Ευρώπη έχασε την κυρίαρχη θέση της στον κόσμο. Η συνειδητοποίηση της απόλυτης ανάγκης για την δημιουργία μοντέλου συνεργασίας των ευρωπαϊκών κρατών ικανής να φέρει την συμφιλίωση, την σταθερότητα, την ασφάλεια, την ειρήνη και την συνεργασία επανέφερε στο προσκήνιο την παλιά ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης που απέκτησε κινηματικό χαρακτήρα με κυριότερο σταθμό την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας το 1957 που μετεξελίχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Κίσιντζερ,1995,581).
Είναι γεγονός πως ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος σήμανε και το τέλος των ευρωπαϊκών αποικιοκρατικών δυνάμεων καθώς με το τέλος του οι περισσότερες αποικίες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους(Κίσιντζερ,1995,473).
Το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου οδήγησε και στην αντικατάσταση της κοινωνίας των εθνών από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, με σκοπό να κατοχυρωθεί μία νέα δίκαιη οργάνωση της κοινωνίας ικανή να διασφαλίσει την διεθνή ειρήνη.
Όμως η μεταφορά της έδρας στη Νέα Υόρκη σηματοδότησε την μεταφορά του κέντρου βάρους των διεθνών εξελίξεων από την Ευρώπη στην Αμερική (Κίσιντζερ,1995,596).
Οι οικονομικές συνέπειες του Β παγκοσμίου πολέμου
Οι υλικές απώλειες του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ήταν πολύ μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες του πρώτου με αποτέλεσμα η ευρωπαϊκή οικονομία να καθηλωθεί.
Όμως παρά τις τεράστιες καταστροφές στα αστικά κέντρα τις βιομηχανικές μονάδες και τις υποδομές η παραγωγή σταθεροποιήθηκε στα ίδια περίπου επίπεδα με την προπολεμική περίοδο.
Γεγονός όμως είναι πως στην Ευρώπη είχαν καταστραφεί ολοσχερώς τα δίκτυα μεταφορών, ενώ και η οικονομία είχε πρακτικά καταρρεύσει λόγω του πληθωρισμού και της πολιτικής ελέγχου των τιμών(ΒLANNING,2009, 269).
Στην ουσία η πορεία ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας δεν έγινε με ίδιες δυνάμεις αλλά βασίστηκε στην αμερικανική βοήθεια που παρείχε το σχέδιο Μάρσαλ που στόχευε στην κάλυψη των υψηλών αναγκών του πληθυσμού γεγονός που αύξησε την εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ
Δημογραφικές και κοινωνικές συνέπειες του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος οδήγησε στο θάνατο σχεδόν το 3% του πληθυσμού της Ευρώπης ειδικότερα τα θύματα έφθασαν περίπου τα 39 εκατομμύρια τα μισά ήσαν άμαχος πληθυσμός και 6 περίπου εκατομμύρια από αυτούς Εβραίου που εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Όμως η δημογραφική απώλεια γρήγορα αναπληρώθηκε λόγω της μεταπολεμικής έκρηξης των γεννήσεων.
Η πείνα, οι διωγμοί, οι εκτελέσεις, η διάλυση των οικογενειών, η απώλεια των νοικοκυριών και της λοιπής περιουσίας και τόσα άλλα δεινά (με αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα) άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα σε πολλούς επιζήσαντες, για τους οποίους πια η ζωή δεν μπορούσε να είναι η ίδια όπως πριν από τον πόλεμο.
Σύγκριση συνεπειών Α και Β παγκοσμίου πολέμου
Κύρια διαφορά των συνεπειών του Α και του Β παγκοσμίου πολέμου είναι ο ότι ο πρώτος οδήγησε σε ένα πολυπώλιο ασταθές διεθνές σύστημα που οδήγησε στην έκρηξη του Β παγκοσμίου πολέμου αντίθετα μετά τον Β παγκόσμιο δημιουργήθηκαν δύο μεγάλοι συνασπισμοί και ένα διπολικό διεθνές σύστημα που λόγω των πυρηνικών όπλων διασφάλισε την σταθερότητα. Η Ευρώπη που έχασε τον πρωταγωνιστικό της ρόλο διαιρέθηκε ανάμεσα στην δυτική και την ανατολική Ευρώπη.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος άμβλυνε τις πολιτικές διαφορές και δημιούργησε αισθήματα εθνικής ενότητας στο εσωτερικό των κρατών σε αντίθεση με τον δεύτερο που δρομολόγησε πολιτικές συγκρούσεις με ιδεολογικά χαρακτηριστικά.
Ενώ τέλος αξίζει να σημειωθεί πως το σύνολο σχεδόν των θυμάτων του Α παγκοσμίου πολέμου προερχόταν από τις τάξεις των στρατιωτών που έχασαν την ζωή τους στα πεδία των μαχών αντίθετα στο Β παγκόσμιο πόλεμο υπήρξαν τεράστιες απώλειες στον άμαχο πληθυσμό.
Βιβλιογραφία
Α.Blum – J.L.Rallu «Ευρωπαϊκή δημογραφία μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο», M.Narinski-A.Tchoubarian «H Eυρώπη του εικοστού αιώνα», R.Frank «Εμφύλιοι Ευρωπαϊκοί πόλεμοι», στο Ε. Αρβελέρ – Μ. Αymard, Οι Ευρωπαίοι, Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, τόμος 2ος, Αθήνα, Σαββάλας , 2003.
Burns E., Ευρωπαϊκή ιστορία: Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τόμος 2ος, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Παρατηρητής, 1983.
E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Άκρων, Αθήνα, Θεμέλιο, 1999.
Ι. Κολιόπουλος, Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945, Θεσσαλονίκη, Βάνιας 1993.
