13 Οκτωβρίου 1904. Ο θάνατος του Παύλου Μελά
Στα 1885, το ανεξάρτητο βασίλειο της Ελλάδας έφτανε ως τον Όλυμπο.
Το ανεξάρτητο βασίλειο της Σερβίας σπαρασσόταν από τον εμφύλιο μεταξύ Καραγεώργη και Ομπρένοβιτς.
Το ανεξάρτητο βασίλειο της Ρουμανίας είχε στραμμένη την προσοχή του στον Βορρά, όπου η τσαρική Ρωσία εποφθαλμιούσε εδάφη.
Η υποτελής στους Τούρκους ηγεμονία της Βουλγαρίας απλωνόταν από τον Δούναβη ως τον Αίμο. Από τον Αίμο και κάτω, απλωνόταν η αυτοδιοικούμενη Ανατολική Ρωμυλία. Όλα τα άλλα εδάφη αποτελούσαν τουρκικές κτήσεις.
Το 1885, αν και υποτελής ηγεμονία, η Βουλγαρία αιφνιδίασε τους πάντες: Εισέβαλε και προσάρτησε την Ανατολική Ρωμυλία. Τα τετελεσμένα γεγονότα δεν επαρκούσαν. Το βλέμμα της Βουλγαρίας ήταν στραμμένο στο Αιγαίο. Από το 1890, βουλγαρικά κομιτάτα άρχισαν δράση με στόχο τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Ταυτόχρονα, αναπτύχθηκε κίνηση με σκοπό την αυτονόμηση της Μακεδονίας και σύνθημα «Η Μακεδονία στους Μακεδόνες». Βουλγαρομακεδονικές οργανώσεις, όπου η πειθώ δεν επαρκούσε, χρησιμοποιούσαν τη βία.
Οι Σέρβοι θυμήθηκαν τον Στέφανο Ντουσάν (τα δέκα χρόνια ανάμεσα στα 1345 και 1355 της αυτοκρατορίας Σερβίας και Ρωμανίας).
Οι Έλληνες αργούσαν: Το 1894, ιδρύθηκε η Εθνική Εταιρεία που, από το 1896, έστελνε ανταρτικά σώματα να δράσουν στη Μακεδονία. Όλα είχαν κακό ή σχεδόν κακό τέλος από τους Τούρκους. Και η δράση των βουλγαρικών κομιτάτων εντεινόταν. Βοήθησε και ο άτυχος ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897…
Στα 1903, ο οίκος των Καραγεώργη στο βασίλειο της Σερβίας απαλλάχθηκε από τον οίκο των Ομπρένοβιτς με τη δολοφονία του βασιλιά Αλεξάνδρου.
Η Σερβία στράφηκε στα βόρεια και διπλασίασε την έκτασή της ενοχλώντας την Αυστροουγγαρία. Τα εκεί γεγονότα οδηγούσαν μαθηματικά στο ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου πολέμου. Όμως, η Σερβία είχε βγει από το παιχνίδι της Μακεδονίας.
Η Ελλάδα είχε τα δικά της προβλήματα. Η ήττα του 1897 άφησε το πεδίο ελεύθερο στους Βούλγαρους κομιτατζήδες.
Το καλοκαίρι του 1903 (20 Ιουλίου), μια εξέγερση ξέσπασε στην περιοχή. Οι Τούρκοι την έπνιξαν στο αίμα αλλά η μπάλα πήρε και ελληνικά χωριά. Το Κρούσοβο καταστράφηκε. Η Ελλάδα αφυπνίστηκε.
Το μακεδονικό έγινε υπόθεση του κάθε Έλληνα. Από το 1904, ανταρτικά σώματα στέλνονταν στη Μακεδονία.
Το 1904, τα πρώτα ανταρτικά σώματα στάλθηκαν στη Μακεδονία. Ένα από αυτά ήταν του Έλληνα αξιωματικού Παύλου Μελά που πήρε το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας και με 35 άνδρες πήγε να αντιμετωπίσει τους κομιτατζήδες. Τον πρόδωσαν στους Τούρκους που τον πολιόρκησαν στη Στάτιστα (σήμερα, Παύλος Μελάς).
Στις 13 Οκτωβρίου 1904, οι Έλληνες έκαναν έξοδο. Ο Μίκης Ζέζας ήταν μπροστά. Σκοτώθηκε. Ο θάνατός του συγκίνησε το πανελλήνιο κι έγινε αιτία να πυκνώσουν τα σώματα των εθελοντών, που έσπευσαν να καταταγούν.
Αναγκαστικά, το επίσημο ελληνικό κράτος προσχώρησε αλλά ανεπίσημα, καθώς οι Έλληνες πρόξενοι έπαιζαν καθοδηγητικό ρόλο και βοηθούσαν στα κρυφά.
Ως το 1906,η κατάσταση είχε ισορροπήσει στη Μακεδονία. Οι κομιτατζήδες απωθήθηκαν.
