Καπιταλισμός: Ένας αποδιοπομπαίος τράγος

Γράφει ο Γιάννος Τσαλαβούτας, Φοιτητής Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

Κατά τον Francis Fukuyama ίσως έχει έρθει το ‘’τέλος της Ιστορίας’’. Η υπεροχή των δυτικών δυνάμεων και αξιών της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι γεγονός και η κατίσχυση του καπιταλισμού θα αποτελέσει την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης,καθώς αποτελεί το τελευταίο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης του ανθρώπου. Το μήνυμά του είχε μεγάλη απήχηση στον Τύπο και τα ΜΜΕ.

Πλέον περνάμε σε πιο καθολικές ιδεολογίες, όπως αυτή του φιλελευθερισμού. Καθολικές ιδεολογίες είναι επίσης ο κομμουνισμός και ο φασισμός,αλλά κατέρρευσαν. Η ελεύθερη αγορά είναι πλέον πραγματικότητα, ενώ η σύγκρουση που υπάρχει στις δυτικές κοινωνίες ακόμα και μετά την κατάρρευση του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, είναι καταδικασμένη να αποτύχει γιατί αργά η γρήγορα όλοι θα αντιληφθούν πως η επικράτηση του φιλελευθερισμού είναι αναπόφευκτη.

Συγκρούσεις και δυσαρέσκεια θα υπάρχουν φυσικά από εκείνους που ζουν εκτός του φιλελευθέρου κόσμου ή από εκείνους που είναι αρνητές αυτού, είτε από αυτούς που είναι οπαδοί διαφορετικών ιδεολογιων. Αυτοί δεν έχουν αποδεχθεί το αναπόφευκτο του καπιταλισμού, είτε δεν έχουν γευτεί τον καπιταλισμό. Το αν πραγματικά μιλάμε για το τέλος της Ιστορίας είναι αβέβαιο, αλλά το μόνο σίγουρο είναι ότι  υπάρχει έλλειψη αγώνων για άλλες μεγάλες ιδέες

Η ιδεολογική συναίνεση δεν είναι κάτι παγκόσμιο και αυτονόητο, ωστόσο, χωρίς αμφιβολία, υπάρχει σε μεγαλύτερο βαθμό από κάθε άλλη φορά τους τελευταίους δυο αιώνες. 

Κατά τη γνώμη μου η άποψη αυτή είναι σωστή. Ο καπιταλισμός κατηγορείται αδίκως για όλες τις πληγές του Φαραώ. Ήδη από τα αρχαία χρόνια που πρωτο-υπήρξε η οικονομία, το εμπόριο ήταν ελεύθερο και εξελίχθηκε με τον άνθρωπο φυσιολογικά. Έννοιές όπως η ιδιοκτησία,το κέρδος, το ελεύθερο εμπόριό είναι άρρηκτα συνυφασμένες με τον άνθρωπο. Τις παραπάνω ανάγκες τις εκπροσωπεί ο καπιταλισμός. Καπιταλιστής γεννιέσαι αλλά σοσιαλιστής γίνεσαι. Σίγουρα,οι παραπάνω ανάγκες μπορεί να οδηγήσουν σε υπερβολή, όπως κάνουν όλες οι ανάγκες. Σκέφτηκε κάνεις να καταργήσει το αλκοόλ επειδή ο κόσμος βρίθει αλκοολικών ανθρώπων; Τα πάντα σε μεγάλες δόσεις βλάπτουν, έτσι κάνει και η υπερβολική συσσώρευση κεφαλαίου. Άλλα σε λογικά πλαίσια,το εν λόγω σύστημα ανταποκρίνεται καλύτερα στην φύση του ανθρώπου. Άλλωστε υποτυπωδώς καπιταλιστική ήταν και η κοινωνία του σπηλαιανθρώπου που διεχώριζε το ‘’δικό μου’’ από το ‘’δικό σου’’. Πλούτος υπήρχε και κεφάλαιο συσσωρεύετο, ωστόσο με την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης τα μεγέθη του πλούτου εκτοξευθήκαν στα ύψη και έγιναν αντιληπτές ορισμένες εγγενείς αδυναμίες του καπιταλισμού. Όμως αυτές με τον καιρό και παρά την ύπαρξη κρίσεων εξισορροπήθηκαν. Ουδέποτε δεν εφαρμόστηκε με επιτυχία στην μοντέρνα κοινωνία κάποιο σύστημα πέραν από αυτό του καπιταλισμού Αυτό που πολύς κόσμος αποκαλεί υπαρκτό σοσιαλισμό δεν είναι τίποτε άλλο από κρατικό καπιταλισμό, με μόνη διαφορά τον ιδιοκτήτη, αφού η σταλινική γραφειοκρατία αποσπούσε την υπεραξία και ήλεγχε το κεφάλαιο. Και κάτι τέτοιο είναι λογικό, διότι ο σοσιαλισμός δεν είναι σύμφυτος με την ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία. Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται για την καταξίωση,την υπεροχή,το κέρδος του. Χαίρεται την ελευθερία του και δεν επιθυμεί να αποτελεί μέρος ενός κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού. “Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητες του,στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του” έλεγε ο Μαρξ. Ρήση ολωσδιόλου ανεδαφική. Για ποιον λόγο δηλαδή ο εργατικώς ικανός να εισπράττει για έναν, ενώ δουλεύει για 10, ενώ τα 9 τα εισπράττει ο ενδεχομένως άεργος που έχει ανάγκες. Το δίκαιο είναι η εργασία να είναι ανάλογη της αμοιβής και όχι η ανάγκη ανάλογη της αμοιβής. Έστω δηλαδή ότι ένας πολύτεκνος δεν δουλεύει ενώ ένας άτεκνος δουλεύει και προσφέρει. Γιατί πρέπει ο δεύτερος να καταβάλλει ως φόρο στον πρώτο τους κόπους του,στο βωμό της ισότητος ως προς το αποτέλεσμα; Μήπως να γυρίζει και το άλλο μάγουλο;

Πιστεύω πως είναι εναργές ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο σύστημα που εκφράζει τελειά τον άνθρωπο. Και φυσικά δεν είναι τέλειος, όπως και ο άνθρωπος είναι μη τέλειος. Είναι όμως ανθρώπινος,έστω και απάνθρωπος καμία φορά (κι αυτό ανθρώπινο είναι).Ο σοσιαλισμός μέχρι στιγμής εφαρμόζεται τέλεια στις μέλισσες και στα μυρμήγκια, αλλά στον άνθρωπο ακόμη μένει να αποδειχθεί.

Ένα σφάλμα που υποπίπτουμε είναι ότι κρίνουμε ένα σύστημα του παρελθόντος (τον καπιταλισμό) με τα μετρά και τα σταθμά του παρόντος . Όταν μιλάει κάνεις για καπιταλισμό, του έρχεται στο νου ο Scrooge του Charles Dickens. Kι‘ αλήθεια αυτόν τον καπιταλισμό στηλίτευσε ο Μαρξ, εκείνον που η εκμετάλλευση είναι κοινός τόπος και η υπεραξία νομός. Όμως τέτοιοι καιροί έχουν παραπεμφθεί στις καλένδες. Οι εργαζόμενοι συνδικαλίσθηκαν, συνασπίστηκαν, οργανωθήκαμε με όπλο την απεργία, την ψήφο, κατέλυσαν την ασυδοσία των κατά τόπους αφεντικών. Πανίσχυρα συνδικάτα καθορίζουν την σήμερον ημέρα ολόκληρους θεσμούς.

Ο καπιταλισμός επέζησε και με την πάροδο του χρόνου τα εργασιακά δικαιώματά επεκτάθηκαν. Το προλεταριάτο δεν κυριάρχησε πάνω στην αστική τάξη, αλλά αστικοποιήθηκε εκείνο. Στην πολιτισμένη Ευρώπη προλετάριοι δεν υπάρχουν, παρά μονο μικρο-μεσο-μεγαλο-αστοί 

Όπως έλεγε και ο Paul Samuelson,o καπιταλισμός του άκρατου laissez-faire πέθανε νωρίτερα από την βασίλισσα Victoria. Oουδεμιά σχέση έχει ο σύγχρονος καπιταλιστής με αυτόν που εννοούσε ο Dickens, που από θηρευτής έγινε θήραμα! 

Ο εργάτης της βιομηχανικής επανάστασης ήταν εκείνος που δούλευε 80+ ώρες την εβδομάδα ΚΑΙ τις Κυριακές -πράγμα που σήμερα φαντάζει ανήκουστο-, έναντι πινακίου φακής. Στις μέρες μας η εκμετάλλευση σίγουρα δεν καταργήθηκε ολοκληρωτικά. Πάντα θα υπάρχει.

Ο κατά πολλούς καθαγιασμένος σοσιαλισμός δεν κατήργησε την εκμετάλλευσή. Απλώς την τροποποίησε. Αντί ο εργάτης να εκμεταλλευόταν από το αφεντικό, εκμεταλλευευόταν από το Πολίτμπιρο και το κράτος. Σε τέτοιες ανελεύθερες συνθήκες ζούσαν εκατομμύρια άνθρωποι,σε συνθήκες που κάνεις δεν μπορούσε να διαμαρτυρηθεί ή να ψηφίσει.

Ο καπιταλισμός δίνει κίνητρά στον άνθρωπο για τη δράση του. Ενδέχεται το κέρδος να είναι ποταπό κίνητρο, ωστόσο είναι άκρως αποτελεσματικό. Το κέρδος ισούται με ευμάρεια, καλύτερη ποιότητα ζωής, άνεση, απόλαυση. Κανείς δεν δύναται να περιφρονεί το κέρδος ,αφού όλοι αυτό απεργαζόμαστε. Ο ανταγωνισμούς στα πλαίσια του καπιταλισμού προσφέρει πληθώρα αγαθών. Δεν γίνεται να μυρίζουμε όλοι γιασεμί επειδή τα κολχόζ παράγουν αποκλειστικά κολόνια γιασεμιού! Αντίθετα στον σοσιαλισμό δεν υπάρχει κανένα κίνητρο. Το μόνο που καταφέρνει είναι να ‘’σοσιαληστεύει’’ τον πλούτο, να τον αναδιανέμει και όχι να τον παράγει.

Καταλήγουμε πως ο καπιταλισμός είναι το μόνο λειτουργικό οικονομικό σύστημα που έχει εφαρμοστεί στον πλανήτη. Είναι συμβιώσιμο με την αστική δημοκρατία και οδηγεί σε καλύτερη ποιότητα προϊόντων και υπηρεσιών,μας δίνει ελευθέριες επιλογής στην αγορά.

Μα υπάρχουν αδυναμίες στον καπιταλισμό. Υπάρχει ανισότητα και εκμετάλλευση. Και πάντα θα υπάρχουν αλλά με την συνύπαρξη της δημοκρατίας,τέτοια κακώς κείμενα θα αμβλυνθούν. Αυτό άλλωστε είναι το ωραίο στην δημοκρατία. Διάφορες ομάδες συμφερόντων δίνουν ελευθέρα και ειρηνικά τον αγώνα τους και από κει πηγάζει η ισορροπία. Βεβαίως θα υπάρχουν και πιο πλούσιοι, αλλά αυτό είναι αναπόδραστο.

Ο κομμουνισμός είναι ένα αποτυχημένο όραμα. Από την άλλη,ο καπιταλισμός-φιλελευθερισμός, συνδυασμένος με τις αρχές της ελευθερίας και της δικαιοσύνης,θα φτιάξει σωστότερες κοινωνίες, θα δημιουργήσει έναν κόσμο καλύτερο.

Στον αντίλογο τώρα,ειδικά στις μέρες που διανύουμε, λόγω της πανδημίας, ασκείται δριμεία κριτική στον νεοφιλελευθερισμό, που του καταλογίζεται ευθύνη για την τρομερή ζημιά που έχει δεχθεί το δημόσιο σύστημα υγείας. Κάνεις δεν είναι υπέρ οικονομικών τυράννων που αποσκοπούν αποκλειστικά στον πλουτισμό. Μπορεί το νεοφιλελεύθερο δόγμα να απέτυχε να διαχειριστεί την υγειονομική αυτή κρίση,ωστόσο αυτό δεν αθωώνει τον σοσιαλισμό συλλήβδην

Στον 21ο αιώνα δεν υπάρχουν κρατούσες τάσεις που να υποστηρίζουν τον σοσιαλισμό, στις Ευρωεκλογές το Λαϊκό κόμμα βγήκε πρώτο και γενικότερα ο καπιταλισμός ζει και βασιλεύει στη σύγχρονη εποχή.

Εν κατακλείδι όσο έχω την αξίωση να φρονώ ο καπιταλισμός με μερικές τροποποιήσεις μπορεί να είναι ένα αποτελεσματικό σύστημα διακυβέρνησης. Το κράτος πρόνοιας δεν μπορεί να καταργηθεί, άλλα οφείλει να στηρίζει αυτούς που πραγματικά το έχουν ανάγκη,αυτούς που προσφέρουν και μοχθούν. Μπορεί εν μέρει ο σοσιαλισμός να βοηθήσει τον καπιταλισμό υπό την έννοια ότι οι φόροι πρέπει να επιστρέφουν μέσω πρόνοιας σε αυτούς που θέλουν να παράγουν και όχι σε αυτούς που οκνούν απλά για να παίρνουν επιδόματα και να παρασιτούν.