Φιλελευθερισμός, Μαρξισμός, Εθνικισμός (Αρχαία Ελλάδα)

Γράφει ο Μιχάλης Παπουτσάκης, φοιτητής Νομικής

Όταν πολλές φορές λέμε ότι η Αρχαία Ελλάδα, και για να το κάνουμε και πιο κλασικό οι “αρχαίοι ημών πρόγονοι”, έλεγαν ή εύρισκαν πράγματα προ των υπολοίπων λαών, αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολικό. Ειδικά για το θέμα που θα αναλύσω σήμερα. Έχουμε συνδέσει τις 3 κύριες ιδεολογίες του σήμερα, δηλαδή του φιλελευθερισμού, του μαρξισμού και του εθνικισμού ως γεννήματα-θρέμματα της Γαλλικής επανάστασης. Η αλήθεια είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες πολιτικοί φιλόσοφοι έχουν πρώτοι ασχοληθεί με τα ζητήματα των προ αναφερθέντων ιδεολογιών, απλώς εμείς δεν τα γνωρίζουμε ή πολύ περισσότερο κάποιοι άλλοι θέλουν να μην τα γνωρίζουμε. Αλλά αυτό είναι μια άλλη υπόθεση. Ας ξεκινήσουμε με το τί είναι η ιδεολογία.

Η ιδεολογία είναι φυσικά, το σύνολο των απόψεων ή πεποιθήσεων που έχει κάποιος εις ό,τι αφορά τον τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας, αποτελεί δηλαδή το περιεχόμενο της. Πολλοί αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν ασχοληθεί με αυτό το θέμα, ακόμη και προσωκρατικοί, όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος,ο Αναξίμανδρος ή ο Αναξειμένης. Υπάρχουν ακόμη και αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί που ανέπτυξαν διάφορες ιδεολογικές πεποιθήσεις όπως ο Ηρόδοτος περί του αναρχισμού (“ουκ αρχείν-ούτε άρχεσθαι”), αλλά θα ήθελα να ασχοληθώ με 2 πρόσωπα που νομίζω κανένας ή ελάχιστοι γνωρίζουν.

Ιππόδαμμος ο Μιλήσιος και Φαλέας ο Χαλκηδόνιος.

Ο Ιππόδαμμος ήταν μεταξύ άλλων, ένας σπουδαίος αρχιτέκτονας, πολεοδόμος αλλά και φιλόσοφος, ο οποίος αναφέρεται και στα έργα του Αριστοτέλη.

«Ορισμένοι τον θεωρούσαν υπερβολικό, με τα μακριά μαλλιά του, τον ακριβό του στολισμό και την ίδια φθηνή και ζεστή ενδυμασία που φορούσε χειμώνα-καλοκαίρι».~Αριστοτέλης

Στο έργο του Ιππόδαμου περιλαμβάνονται η «Ιπποδάμειος μελέτη Πειραιώς», η «Ιπποδάμειος Αγορά Πειραιώς», η «Ρυμοτομική Μελέτη των Θουρίων», η «Ιπποδάμειος μελέτη Ρόδου» και η «Ιπποδάμεια ιδανική πόλη» και ήταν ένας λαμπρός πολεοδόμος. Το ζήτημα όμως είναι να εστιάσουμε στην ιδεολογία του, που φαντάζομαι πολλοί μέχρι τώρα αρχίζετε να καταλαβαίνετε ποια ήταν…Ο φιλελευθερισμός. Μάλιστα, είχε ήδη αναφέρει στον Σταγειρίτη φιλόσοφο Αριστοτέλη, μια ανάλυση της ιδανικής γι’ αυτόν πολιτείας. Η ιδανική πολιτεία για τον Ιππόδαμο ήταν σε μια ιεραρχία, ορισμένα μόνο κομμάτια της ήταν κρατικά, οι χώροι λατρείας και ο στρατός. Αυτός που κατά τον ίδιο έπρεπε να ασκεί την εξουσία ήταν αυτός που στις ιδιωτικές του υποθέσεις ήταν ο πιο ισχυρός οικονομικά. Με άλλα λόγια μιλούσε για μια μορφή πλουτοκρατίας με την ακριβή σημασία της λέξης. Από αυτή την άποψη βρήκε ως πολέμιο στα πιστεύω του τον Αριστοτέλη, ο οποίος εκτός του, ότι καυτηρίαζε την ιδιότητα του ως πολεοδόμος την οποία θεωρούσε και υπεύθυνη για τις πλουτοκρατικές του αντιλήψεις, συγκεκριμένα λέγοντας, ότι: “Η κοινωνία πρέπει να ανταμείβει και να δίνει την εξουσία, στο άτομο που παρήγαγε τον πλούτο”, επέκρινε και το γεγονός ότι οι αντιλήψεις του δεν είχαν το στοιχείο του “κοινωνείν” και ήταν πλήρως ατομικιστικές, καθώς δεν τον ενδιέφερε, αν αυτός που εξουσίαζε λόγω του πλούτου του στις ιδιωτικές του υποθέσεις διέθετε και τα υπόλοιπα απαραίτητα χαρίσματα για να εξουσιάσει μια πόλη. Αυτή η άποψη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη, όχι μόνο με τα λεγόμενα του Αριστοτέλη που αναφερόταν στον άνθρωπο ως “φύσει πολιτικό ζώον”, αλλά και γενικότερα στους Αρχαίους Έλληνες, όπου η έννοια του ιδιώτη είχε μια αρνητική χροιά, καθώς κατονομαζόταν έτσι αυτός ο οποίος δεν ησχολείτο με τα κοινά. Γι’ αυτό και έμεινε η λέξη ως “idiot” στα αγγλικά και σε άλλες τόσες γλώσσες, δηλαδή “βλάκας”.

Περνάμε τώρα στον δεύτερο πολιτικό φιλόσοφο, ονόματι Φαλέας ο Χαλκηδόνιος.

Ο συγκεκριμένος, είχε επίσης αναφερθεί από τον Αριστοτέλη διότι είχε εκφράσει μια διαφορετική αντίληψη για το περιεχόμενο άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Ο Φαλέας θεωρούσε ότι για να επιτευχθεί η ευδαιμονία σε μια πόλη, πρέπει να εξαλειφθεί η φτώχεια. Για να γίνει αυτό πρέπει αρχικώς τα κτήματα των πλουσίων να είναι κοινά και στους υπολοίπους, δηλαδή στους φτωχούς. Ο Αριστοτέλης, σκέφτηκε ότι αυτός ήταν ένας καλός τρόπος να αντιμετωπισθεί η κοινωνική ανισότητα, αλλά δεν δημιουργείται κάποια ιεραρχία και συνεπώς έλεγχος. Δεύτερον προκαλείται μια αναξιοκρατία, διότι ο Φαλεάς, συνεχίζοντας τον αρχικό του συλλογισμό μετά από απαίτηση του Αριστοτέλη, είπε ότι τα πάντα πρέπει να είναι κοινά και να ανήκουν σε όλους τους πολίτες. Αυτή η ιδεολογία, που επίσης είχε πολέμιο τον Αριστοτέλη, είναι συνώνυμη, αν όχι ταυτόσημη, με την έννοια του μαρξιστικού συστήματος, αν και λιγότερο αναλυτική. Με αυτόν τον τρόπο της δημόσιας χρήσης των πάντων, πέραν του ότι ο καθένας θα κάνει ό,τι θέλει στην ιδιοκτησία του άλλου με την δικαιολογία ότι είναι κοινή (ο Αριστοτέλης με θλίψη έλεγε ότι ο άνθρωπος ενδιαφέρεται περισσότερο για αυτό που αποκτά από ατομική του προσπάθεια ή δαπάνη και λιγότερο για τα δημόσια αγαθά) θα δημιουργήσει την νοοτροπία των λεγομένων “αποκοιλιών”, δηλαδή της έλλειψης κινήτρου για να προοδεύσει και ο ίδιος, αλλά και η πόλη.

Πέραν των προαναφερθέντων η ιδεολογία του Φαλέα, συνεπώς και του μαρξισμού, ήταν πλήρως υλιστική και ενδεής ως προς τον ιδεαλισμό (όπως και ο φιλελευθερισμός). Το σημαντικότερο ίσως κομμάτι των 2 αυτών φαινομενικά εκ διαμέτρου αντιθέτων ιδεολογιών είναι η κατάργηση του κράτους. Ο μεν φιλελευθερισμός πιστεύει μόνο στην ατομική προσπάθεια και συνεπώς στην ιδιωτική οικονομία, ο δε μαρξισμός επιδιώκει τον λεγόμενο κεντρικό σχεδιασμό του κράτους, μέσω της ολικής κρατικοποιήσης (στάδιο σοσιαλισμού), αλλά στο τέλος, για να αποφευχθεί μια νέα ταξική-αστική-κοινώς ιδιωτική τάξη θέλει την πλήρη κατάργηση του κράτους (όπως τέλος πάντων την εννοεί) εφόσον έχει γίνει πλήρως αταξικό, απατρικό και άθρησκο.

Αντιθέτως ο εθνικισμός, αποτελεί μεταξύ σοβαρού και αστείου το λεγόμενο “κέντρο” ή την μεσότητα του Αριστοτέλη, ή πολύ περισσότερο το μοντέλο της πολιτείας του Πλάτωνος.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο Αριστοτέλης πίστευε πως η έννοια “μεσότητα” της ψυχής που πρέπει να επιτυγχάνει ο κάθε άνθρωπος θα πρέπει να εφαρμόζεται και στην πόλη, διότι είναι αρετή. Αυτό σημαίνει ότι όσα πρέπει να αφορούν την σωστή λειτουργία μιας πόλης πρέπει να είναι κοινά, όπως η θρησκεία, η παιδεία, η δικαιοσύνη, η υγεία, ο στρατός και οι υπόλοιπες πλουτοπαραγωγικές πηγές μιας πόλης ή έθνους στην σημερινή εποχή. Από εκεί και ύστερα δημιουργείται μια ιεραρχία, η οποία έχει ως ηγέτη, αυτόν που έχει λάβει την πιο άρτια παιδεία, και μπορεί συνεπώς να είναι πετυχημένος όχι τόσο στις ιδιωτικές υποθέσεις, αλλά στην διαχείριση μιας ολόκληρης κοινότητας. Αυτός θα επιλέγεται ανεξαρτήτως τρόπου, και θα είναι ο κατάλληλος εφόσον πληροί την βασική προυπόθεση με βάση την οποία ο Αριστοτέλης διέκρινε τα πολιτεύματα του. Αυτή φυσικά είναι η ευδαιμονία, δηλαδή το κοινό καλο. Αυτό λοιπόν πρεσβεύει ο εθνικισμός, το καλό του έθνους, δηλαδή του λαού που συνδυάζει το “ομόγλωσσον,ομόθρησκον,ομότροπον και όμαιμον”, και αποτελεί ουσιαστικά ένα είδος, ας μου επιτραπεί η χρήση, πολιτικού συγκρητισμού μεταξύ του φιλελευθερισμού και μαρξισμού, του τέστειν, την ιεραρχία και προστασία της ατομικής προσπάθειας του κάθε πολίτη αφενός και την δημιουργία ενός ισχυρού κράτους που θα φροντίζει για το κοινό καλό όλων αφετέρου.

Πέραν αυτών όμως είναι και ένα μοντέλο πολιτικής εξουσίας το οποίο είναι ιδεαλιστικό και όχι υλιστικό, καθώς εμπλέκει και το στοιχείο της ανάπτυξης και προστασίας μιας κοινής κρατικής θρησκείας. Αυτό το βλέπουμε και στην πολιτεία του Πλάτωνα. Η ιδανική πολιτεία κατά αυτόν ήταν μια κοινωνία με ιεραρχία, που αποτελείτο από τους παραγωγούς, την τάξη του στρατού-φυλάκων αλλά και ιερέων, με το φιλόσοφο βασιλέα στην κορυφή, αυτόν δηλαδή που μπορούσε να εξουσιάσει μια πόλη με μόνο στόχο την ευημερία της κοινωνίας και στερείτο φυσικά των υλιστικών απολαύσεων των σημερινών “ηγετών” του δυτικού κόσμου.
Εν κατακλείδι, ο κόσμος της αρχαίας Ελλάδος κρύβει πολύ περισσότερη γνώση από ό,τι νομίζαμε ή νομίζουμε και καλό είναι να μελετάμε πολύ βαθύτερα την αρχαιοελληνική πολιτική φιλοσοφία και όχι τόσο επιφανειακά, όσο και αν αυτό θίγει κάποιους ξένους ή εγχώριους παραποιητές ή αποσιωπητές.