“Brain Drain” Or “Brain Gain”?: Από Τη «Διαρροή» Στην «Κυκλοφορία Εγκεφάλων»

Μία από τις επιπτώσεις της διεθνούς οικονομικής κρίσης, η οποία εξακολουθεί να προκαλεί κραδασμούς παγκοσμίως, αλλά κυρίως στο οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί η διαρροή επιστημονικού δυναμικού  ̶  ένα φαινόμενο ευρύτερα γνωστό με την ονομασία «διαρροή εγκεφάλων» ή, αλλιώς, «brain drain». Προτού, όμως, προβούμε στην εξέταση των αιτιών, καθώς επίσης των αποτελεσμάτων -θετικών και αρνητικών- του συγκεκριμένου φαινομένου, σκόπιμο κρίνεται να εξετάσουμε την έννοια της «διαρροής εγκεφάλων».

Έννοιες

Ο όρος «διαρροή επιστημονικού προσωπικού» σηματοδοτεί «τη διεθνή μεταφορά πόρων, με τη μορφή ανθρώπινου κεφαλαίου, υψηλά εκπαιδευμένου προσωπικού από λιγότερο ανεπτυγμένες προς ανεπτυγμένες χώρες» (Βeine, 2008). Ακολούθως, ως μετανάστης υψηλών προσόντων εκπαίδευσης (high skilled) ορίζεται «το άτομο που γεννήθηκε σε άλλη χώρα από αυτή στην οποία κατοικεί, είναι 25 ετών -ή περισσότερο-, και είναι κάτοχος ακαδημαϊκού ή επαγγελματικού πτυχίου που αποκτήθηκε μετά την αποφοίτηση από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση» (Docquier and Marfouk, 2006). Παρόλα αυτά, ο ορισμός των λεγόμενων «high skilled» ατόμων δύναται να ποικίλει ανά χώρα και τομέα  ̶  κάτι που προσδιορίζει, σε διαφορετικό βαθμό και ένταση, τις επιπτώσεις της διαρροής εγκεφάλων (Salt, 1997). H διαρροή επιστημονικού προσωπικού από μία χώρα μπορεί να υπολογιστεί, εάν μετρήσουμε τα άτομα με τριτοβάθμια εκπαίδευση που γεννήθηκαν και εκπαιδεύτηκαν σε αυτήν, ενώ ζουν και εργάζονται σε μία άλλη χώρα, ως ποσοστό του συνόλου των ατόμων με τριτοβάθμια εκπαίδευση στη χώρα προέλευσής τους (Λαμπριανίδης, 2011).

Αξίζει να σημειωθεί, στο σημείο αυτό, ότι είθισται να υπάρχει μία κατηγοριοποίηση της διαρροής επιστημονικού προσωπικού. Από τη μία μεριά, παρατηρείται το φαινόμενο της μονής ροής αναφορικά με τη διαρροή πτυχιούχων, υπό την έννοια της μη επιστροφής των πτυχιούχων από τις ανεπτυγμένες χώρες εγκατάστασης στις μη ανεπτυγμένες χώρες προέλευσης. Από την άλλη, υπάρχει η περίπτωση της λεγόμενης «κυκλοφορίας εγκεφάλων» -κάτι που παρατηρείται, κατά κύριο λόγο, στην Ευρωπαϊκή Ένωση- η οποία αφορά τους πτυχιούχους εκείνους που επιλέγουν, τελικώς, να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, και μέχρι το 2000, υπήρχαν 20 εκατομμύρια εργαζόμενοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που διέμεναν σε χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ, έχοντας, όμως, διαφορετική χώρα καταγωγής. Μάλιστα, έρευνες καταδεικνύουν ότι, μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 10 ετών, σημειώθηκε αύξηση της τάξης του 63,7% στη μετανάστευση εργαζομένων με τριτοβάθμια εκπαίδευση, σε σύγκριση με την αύξηση κατά 14,4% στη μετανάστευση εργατών (Docquier and Marfouk, 2006) (Beine et al., 2008). Σύμφωνα, δε, με τις έρευνες, η πλειοψηφία των εργαζομένων υψηλής εκπαίδευσης προερχόταν από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, και συνιστούσε το 1/3 της συνολικής μετανάστευσης προς τις χώρες του ΟΟΣΑ.

Αιτίες Του Φαινομένου

Οι αίτιες που οδηγούν στην έξαρση αυτού του φαινομένου στις μέρες μας είναι πολλές, και συνδέονται -κατά κύριο λόγο- με οικονομικούς, αλλά και κοινωνικούς παράγοντες. Οι οικονομικοί παράγοντες έγκεινται στο γεγονός της ύπαρξης υψηλότερων μισθολογικών απολαβών στις χώρες προορισμού, με βάση τους παγκοσμιοποιημένους κανόνες προσφοράς και ζήτησης εργασίας (Beine et al., 2008). Επιπροσθέτως, ορισμένοι κοινωνικοί παράγοντες -οι οποίοι, όμως, αλληλεπιδρούν σε μεγάλο βαθμό και με τους οικονομικούς- είναι η έλλειψη ελπίδας και προοπτικής για το μέλλον, όπως επίσης οι διακρίσεις που υφίστανται στη χώρα προέλευσης αναφορικά με τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, το σεξουαλικό προσανατολισμό και τις πολιτικές πεποιθήσεις – γεγονός που συνδέεται άρρηκτα με τη χαμηλή ποιότητα της πνευματικής, επαγγελματικής, εκπαιδευτικής και πολιτισμικής ζωής στη χώρα προέλευσης. Τέλος, η εδραίωση ενός μη αξιοκρατικού συστήματος, προσανατολισμένου σε παρωχημένες πρακτικές νεποτισμού και φαυλοκρατίας, και με ελάχιστη προσήλωση στην έρευνα και την καινοτομία, συμβάλλει επίσης στη διόγκωση του προβλήματος (Λαμπριανίδης 2011).

Συνέπειες Του Φαινομένου

Τα αποτελέσματα της διαρροής επιστημονικού προσωπικού έχουν, αφενός, αρνητικά και, αφετέρου, θετικά στοιχεία. Εντάσσοντας τη «διαρροή εγκεφάλων» στη γενικότερη προβληματική της μετανάστευσης, από τις λιγότερο αναπτυγμένες στις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες και κοινωνίες, οι αρνητικές συνέπειες αφορούν -κατά βάση- τις χώρες προέλευσης των επιστημόνων  ̶  εφόσον οι τελευταίες καλούνται να διαχειριστούν την απώλεια ενός εκπαιδευμένου τμήματός τους, για το οποίο, μάλιστα, έχουν επενδυθεί σημαντικοί πόροι. Πέρα, όμως, από την απώλεια ενός σημαντικού μέρους των επενδύσεων που έχουν πραγματοποιηθεί για τη δημιουργία ενός ικανού ανθρωπίνου δυναμικού, και τη συνακόλουθη μείωση της παραγωγικότητας στις χώρες προέλευσης (Schiff and Wang, 2008), παρατηρούνται μία σημαντική επίδραση στην ικανότητα των τελευταίων να παράξουν καινοτομία (Hunt and Gauthier-Loiselle, 2008), μία ενδεχόμενη έλλειψη επαγγελματιών σε ορισμένους τομείς και επαγγέλματα -όπως οι μηχανικοί και οι γιατροί- (Docquier and Rapoport, 2012), αλλά και η συνακόλουθη δημογραφική απώλεια στις εν λόγω χώρες.

Παρ’όλα αυτά, υπάρχει και η θετική πλευρά του συγκεκριμένου φαινομένου, η οποία συνίσταται κυρίως στην περαιτέρω και αρτιότερη ακαδημαϊκή και επαγγελματική επιμόρφωση των ατόμων που αποφασίζουν να μεταναστεύουν, με μακροπρόθεσμες θετικές επιδράσεις στις χώρες προέλευσης – εφόσον οι τελευταίοι αποφασίσουν να επαναπατριστούν. Θετική οικονομική συνέπεια της «διαρροής εγκεφάλων» θεωρούνται και τα χρηματικά εμβάσματα, με βασικά κίνητρα τη στήριξη της οικογένειας στη χώρα προέλευσης, καθώς και την έναρξη των προετοιμασιών επιστροφής του ατόμου που μετανάστευσε (Λαμπριανίδης, 2011)  ̶ παρόλο που οι έρευνες δείχνουν ότι, πλέον, τα εμβάσματα δεν διαδραματίζουν σημαντικό θετικό παράγοντα, καθώς οι οικογένειες των ατόμων που μετανάστευσαν βρίσκονται μαζί τους (Faini 2007).

Πολιτικές Κινητικότητας Και Κοινωνική Πολιτική Της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» αυξήθηκε δραματικά μετά την έναρξη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, το 2009. Χώρες προέλευσης του κύματος αυτού αποτέλεσαν, κυρίως, οι χώρες του ευρωπαϊκού νότου που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση -όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πορτογαλία-, αλλά και οι προσφάτως ενταχθείσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Βουλγαρία και Ρουμανία. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι, κατά την περίοδο 2010-2013, μετανάστευσαν από την Ελλάδα 224.000 άτομα  ̶  75% εξ αυτών ήταν πτυχιούχοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ το 1/3 κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών, απόφοιτοι πολυτεχνικών και ιατρικών σχολών (Λαμπριανίδης και Πρατσινάκης, 2015). Νεότερες έρευνες και εκτιμήσεις δείχνουν ότι, από την έναρξη της κρίσης έως και το 2016, η διαρροή ταλέντου από τον ελληνικό χώρο ανέρχεται σε 350.000 με 427.000 άτομα, καθιστώντας το ανθρώπινο δυναμικό το κατεξοχήν εξαγώγιμο προϊόν της Ελλάδας, με τη συνολική αξία του να ανέρχεται σε 12.9 δισεκατομμύρια ευρώ (Endeavor Greece, 2016).

Αξίζει να αναφέρουμε ότι η ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής των προσώπων στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας, η οποία θεσμοθετήθηκε το 1992, με τη Συνθήκη του Maastricht. Μάλιστα, η ελευθερία αυτή κατοχυρώνεται και από τη Συνθήκη της Λισαβόνας -τόσο από το άρ. 3 παρ. 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και από το άρ. 21 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης-, ενώ το ίδιο κατοχυρώνει και το άρ. 45 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2017).

Αναφορικά με τους εργαζόμενους, η ελεύθερη κυκλοφορία τους στον ενωσιακό χώρο είναι μία από τις ιδρυτικές αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ορίζεται στο άρ. 45 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εν λόγω ελευθερία συνεπάγεται την κατάργηση κάθε διάκρισης λόγω ιθαγένειας μεταξύ εργαζομένων των κρατών-μελών, όσον αφορά την απασχόληση, την αμοιβή και τις λοιπές συνθήκες εργασίας και απασχόλησης (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2017).

Από τα παραπάνω συνάγουμε ότι το θεσμικό πλαίσιο που αφορά τις μετακινήσεις του πληθυσμού στον ενωσιακό χώρο και την παραμονή του σε κάποιο άλλο κράτος-μέλος, εξελίσσεται διαρκώς, έτσι ώστε να προσαρμόζεται στις ανάγκες των εργαζομένων. Αποτελεί, άλλωστε, βασική αρχή της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι κάθε πολίτης δικαιούται να ασκεί το επάγγελμά του σε οποιοδήποτε άλλο κράτος-μέλος – παρόλο που συχνά η πρακτική εφαρμογή της συγκεκριμένης αρχής εμπίπτει σε διάφορα εμπόδια που τίθενται, κατά κύριο λόγο, από τις εθνικές απαιτήσεις, σχετικά με την πρόσβαση σε ορισμένα επαγγέλματα από το κράτος υποδοχής (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2017).

Προς το σκοπό αυτό, έχουν εκδοθεί αρκετές Οδηγίες και αρκετοί Κανονισμοί -όπως ο Κανονισμός 2016/589, ο οποίος ενίσχυσε τη δράση του EURES (Ευρωπαϊκές Υπηρεσίες Απασχόλησης)- ώστε να καταστεί μια πραγματικά πανευρωπαϊκή πύλη για την επαγγελματική κινητικότητα, η οποία να καθιερώνει την αυτοματοποιημένη αντιστοίχιση των δεξιοτήτων των αιτούντων εργασία και των διαθέσιμων θέσεων εργασίας. Τα κράτη-μέλη θα πρέπει πλέον να αναρτούν στην πύλη EURES όλες τις κενές θέσεις εργασίας και τις αιτήσεις εργασίας που δημοσιοποιούνται σε εθνικό επίπεδο, και η πύλη θα πρέπει να παρέχει γενικές πληροφορίες σχετικά με τις συνθήκες ζωής και εργασίας στη χώρα προορισμού – μεταξύ άλλων: όσον αφορά τα μαθήματα ξένης γλώσσας, καθώς και πιο εξατομικευμένες συμβουλές για τη σταδιοδρομία και την πρόσληψη (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2017).

Παράλληλα, με το πρόγραμμα Erasmus+, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί με πρακτικό τρόπο την «κυκλοφορία εγκεφάλων» στον ενωσιακό χώρο, επιδιώκοντας να ενισχύσει τόσο τις ακαδημαϊκές, όσο και τις επαγγελματικές δεξιότητες των Ευρωπαίων πολιτών, προωθώντας, ταυτόχρονα, μακροπρόθεσμα πολιτικές αξιοποίησης της εν λόγω κινητικότητας. Μάλιστα, σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2017), από την έναρξη του προγράμματος -το οποίο αποτελεί μετεξέλιξη διαχρονικών προσπαθειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα αυτό- το 2014, μέχρι και το τέλος του 2016, περί τα 2 εκατομμύρια άτομα έχουν συμμετάσχει σε αυτό το εγχείρημα, που πρόσφατα συμπλήρωσε 30 χρόνια ζωής. Παράλληλα, έρευνες δείχνουν ότι, πέντε χρόνια μετά την αποφοίτηση, ο δείκτης ανεργίας των ατόμων που έχουν συμμετάσχει σε προγράμματα κινητικότητας είναι κατά 23% μικρότερος από τον αντίστοιχο των ατόμων που δεν έχουν συμμετάσχει (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2017).

Διεθνείς Πολιτικές Επαναπατρισμού Και Αξιοποίησης Του Επιστημονικού Δυναμικού

Σε διεθνές επίπεδο, αξίζει να σημειωθεί ότι θεωρείται πως υπάρχουν δύο τρόποι για τη συγκράτηση της διαρροής εγκεφάλων, και την ενθάρρυνση του επαναπατρισμού του επιστημονικού δυναμικού στις χώρες αποστολής (Meyer and Brown, 1999). Ο πρώτος τρόπος αναφέρεται στην επιστροφή του εν λόγω δυναμικού στις χώρες αποστολής (return option), και ο δεύτερος αφορά την αξιοποίηση του ανθρώπινου αυτού κεφαλαίου, εκτιμώντας ότι θα παραμείνει στο εξωτερικό (diaspora option). Λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν θεωρείται πλέον απαραίτητο για τους επιστήμονες να ζουν και να διεξάγουν την έρευνά τους στη ίδια χώρα από την οποία κατάγονται, η ανάπτυξη της επιλογής της διασποράς μπορεί να πραγματοποιηθεί και εξ αποστάσεως, με τη χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (Faist, 2008).

Μάλιστα, η ανάπτυξη και η δημιουργία Δικτύων Γνώσης της Ομογένειας (Diaspora Knowledge Networks) -τα οποία διαθέτουν τόσο την σταθερότητα, όσο και την αποτελεσματικότητα για να αποδώσουν οφέλη στη χώρα καταγωγής των επιστημόνων που τα συγκροτούν- μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην αξιοποίηση αυτού του αρτίως εξειδικευμένου προσωπικού (Meyer and Wattiaux, 2006). Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο οποίο το «brain drain» μετεξελίχθηκε τελικά σε «brain gain» μέσω της αξιοποίησης της διασποράς, αποτελεί η περίπτωση της Κίνας. Η τελευταία προώθησε, αφενός, συστηματικά τη δικτύωση των κινεζικών ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων με τα αντίστοιχα των ΗΠΑ και με την κινεζική κοινότητα της Silicon Valley και, αφετέρου, προχώρησε στην προώθηση ειδικών οικονομικών κινήτρων για την επιστροφή μηχανικών, και τη στήριξή τους στην ίδρυση επιχειρήσεων με έδρα την Κίνα (Saxenian, 2001).

Συμπέρασμα

Το παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο εκπαίδευσης, έρευνας και εργασίας στο οποίο ήδη κινούμαστε, καταδεικνύει -με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο- την ανάγκη αναθεώρησης και ανανέωσης των πολιτικών αξιοποίησης του επιστημονικού δυναμικού που ζει, εκπαιδεύεται, ερευνά και εργάζεται σε χώρα διαφορετική από τη χώρα καταγωγής του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα θετικά αποτελέσματα της διεθνούς αυτής κινητικότητας μπορούν, σε βάθος χρόνου, να υπερσκελίσουν τα αντίστοιχα αρνητικά, τόσο για τη χώρα υποδοχής, όσο -πολύ περισσότερο- για τη χώρα προέλευσης του επιστημονικού αυτού προσωπικού, μετατρέποντας το λεγόμενο «brain drain» σε ένα αμφίπλευρα αποδοτικό «brain gain».

Βασίλης Πιέρρος

Πηγές:

1. Γκανάς, Ν. (2014). Το φαινόμενο της διαρροής του επιστημονικού δυναμικού στο εξωτερικό (brain drain) και οι επιπτώσεις του στην ελληνική οικονομία.[online] Available at: http://www.ekdd.gr/ekdda/files/ergasies_esdd/22/034/1713.pdf [Accessed 30 Jun. 2017].
2. Κουγιού, Σ. (2016). Η διεθνής συνεργασία στην έρευνα και στην καινοτομία με την αξιοποίηση της Ομογένειας: Μετατρέποντας το “brain drain” σε “brain gain. [online] Αθήνα: Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ). Available at: http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2016/03.pdf [Accessed 25 Jun. 2017].
3. Europarl.europa.eu. (2017). Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων | Θεματολογικά δελτία της ΕΕ | Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. [online] Available at: http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/el/displayFtu.html?ftuId=FTU_2.1.3.html[Accessed 25 Jun. 2017].
4. Europarl.europa.eu. (2017). Ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων | Θεματολογικά δελτία της ΕΕ | Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. [online] Available at: http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/el/displayFtu.html?ftuId=FTU_3.1.3.html[Accessed 25 Jun. 2017].
5. Erasmus+. (2017). Erasmus-European Commission. [online] Available at: https://ec.europa.eu/programmes/erasmus-plus/node_el [Accessed 25 Jun. 2017].
6. europa.eu. (2017). Employment, Social Affairs & Inclusion – European Commission. [online] Available at: http://ec.europa.eu/social/home.jsp [Accessed 25 Jun. 2017].

ΠΗΓΗ: POWERPOLITICS.EU